Zəngəzur dəhlizi beynəlxalq ticarətin həcmini 100 milyard dollar artıracaq

“Ermənistanın 43 kilometrlik ərazisi ABŞ-ın həm Moskvanı, həm də Tehranı vurmaq üçün hiyləgər gedişə çevrilə bilərmi?” Amerikanın “Forbes” jurnalı bu yaxınlarda dərc olunmuş məqaləsində belə bir sualı önə çəkərək daha sonra yazır:
“Zəngəzur dəhlizini yüz il müddətinə icarəyə götürmək üçün Amerikanın cəsarətli təklifi, bir tərəfdən beynəlxalq ticarətin 50-100 milyard dollar genişlənməsinə töhfə verə, digər tərəfdən isə “soyuq müharibə”nin yeni mərhələsinə səbəb ola bilər”.
“Forbes”qeyd edir ki, Amerikanın Zəngəzur dəhlizini açmaq layihəsi təkcə regional deyil, həm də qlobal güc balansını dəyişmək iqtidarındadır: “Ermənistanın Sünik bölgəsindən keçən 43 km-lik strateji əhəmiyyətli yol olan Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı iddialı təklifi ilə Vaşinqton onilliklərdir davam edən çıxılmaz vəziyyətdən çıxmağa, Avropanın Rusiya enerjisindən asılılığını azaltmağa və bu mühüm tranzit regionda Moskva, Pekin və Tehranın təsirini tarazlaşdırmağa çalışır”. Müəllif ABŞ dövlət katibinin keçmiş müavini Ceyms O'Brayenin aşağıdakı sözlərini də xatırladır: “Regional təhlükəsizliyin əsas oyunçuları olan Rusiya və İran ətrafında qurulan gələcək qeyri-sabit və arzuolunmazdır, o cümlədən Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri üçün”. “Forbes” onu da qeyd edir ki, məhz ABŞ-ın region üzrə xüsusi nümayəndəsi Lui Bono “soyuq müharibə dövründə mövcud olan Panama kanalı və Berlin dəhlizinin presedentlərinə əsaslanaraq” kommunikasiya marşrutlarına beynəlxalq nəzarət ideyasını irəli sürüb. “Forbes”un fikrincə, bununla belə, Amerikanın təklifinin həyata keçirilməsinə əsas maneə tərəflər arasında olan ziddiyyətlərdir: “Azərbaycan 2023-cü ildə əldə etdiyi hərbi qələbədən irəli gələn imtiyaz kimi maneəsiz dəhliz tələb edir. Ermənistan ərazi üzərində suverenliyini verməkdən qəti şəkildə imtina edir. Amerikanın icarəyə götürmə təklifi korporativ hüquq normalarını tətbiq etmək cəhdidir. Dəhlizin yaradılmasında uğur regiondakı güc dinamikasını kökündən dəyişəcək. Hər il 43 min türk yük maşınının Mərkəzi Asiyaya keçdiyi əsas ticarət yolları pozulduqda İran tranzit rolunun 20-30 faizini itirə bilər. Rusiya da öz növbəsində hər il 10-20 milyard dollar itirə bilər və Moskvanın Avropa enerji bazarı üzərində təsir rıçaqları daha 10-15 faiz azala bilər”. “Forbes” bununla belə, Zəngəzur dəhlizinin yaradılması perspektivlərinin hələ də kifayət qədər qeyri-müəyyən olduğunu vurğulamağı zəruri sayır. Vaşinqtonda yerləşən Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzinin məlumatına görə, hətta BMT-nin verdiyi zəmanətlərlə belə, uğur qazanma ehtimalı 40-50 faizdir. Nəşr qeyd edib ki, yolun açılmasını yubadan bir başqa amil isə Ermənistan tərəfində lazımi infrastrukturun olmamasıdır: “Ermənistandan keçən hissədə işlərin görülməsi vaxt tələb edəcək. Çünki hər hansı infrastruktur mövcud deyil. Onlar yenidən qurulmalıdır”. “Forbes” bu layihənin illik nə qədər qazanc gətirəcəyini də açıqlayıb. “2027-ci ilə qədər layihənin uğurla həyata keçirilməsi Orta Dəhlizin imkanlarını genişləndirməklə illik ticarət axınında 20-50 milyard dollar qazana bilər. Dünya Bankı potensial yük tutumunu 11 milyon ton səviyyəsində qiymətləndirir ki, bu da Avrasiya logistikasını kökündən dəyişəcək. Lakin bu fayda Ermənistanın həssas məsələləri həll etmək və beynəlxalq dəstəyi saxlamaq qabiliyyətindən asılıdır”.
Xatırldaq ki, dəhlizin işədüşməsi prosesi Ermənistanın üzərinə götürdüyü phdəlikləri icra etmədiyindən uzanır. Məsələyə prezident İlham Əliyev Xankəndidə “Rəqəmsal keçidlər: Süni intellekt dövründə informasiya və media dayanıqlılığının gücləndirilməsi” mövzusunda III Şuşa Qlobal Media Forumunun iştirakçıları ilə görüşündə də toxunub: “Amerika şirkətinin Zəngəzur dəhlizini bir növ icarəyə götürməsi ilə bağlı sualınıza gəldikdə bu, Ermənistan rəhbərliyinə ünvanlanmalıdır. Bizim ərazidə heç bir operator, heç bir ticarətçi, heç bir icarədar ola bilməz. Ermənistan nə etmək istəyir? Onlar çox şey edə bilərlər, mənim bundan xəbərim yoxdur. Onlar artıq dırnaqarası “Avropa müşahidəçiləri”ni də sərhədə dəvət ediblər. Onlar sərhəddəki peşəkar casuslardır və İrana qarşı casusluq fəaliyyəti aparırlar. Xüsusilə də bu son İran-İsrail münaqişəsi zamanı onlar İran sərhədi boyu hərəkət edirlər. Düzdür, onlar binokl vasitəsilə bizə də baxırlar, ancaq biz də öz ərazimizdən onları izləyirik. Sabah Ermənistan istənilən ölkəni, tərəfi də dəvət edə bilər. Bizim üçün isə ən başlıca məsələ odur ki, - mən Əbu-Dabidə həmkarıma dedim, - bizim Azərbaycandan Azərbaycana maneəsiz və təhlükəsiz keçidimiz olmalıdır. Bu, Azərbaycanın bir bölgəsindən ölkənin digər bölgəsinə keçiddir. Bizim yüklər və bizim vətəndaşlar, Azərbaycan vətəndaşları hər dəfə orada sərhədçi erməninin simasını görməli deyil. Budur bizim tələbimiz. Bu, legitim tələbdir, bu, ədalətli tələbdir. Əks təqdirdə bizim vətəndaşlarımız təhlükə altında olacaqdır. Mən yaxşı xatırlayıram, sovet dövründə qatar Bakıdan Naxçıvana hərəkət edərkən məhz Ermənistan ərazisindən Zəngəzurdan keçən bir hissədə qatara daş atılırdı, nəticədə qatarın pəncərələri qırılırdı. Biz bunu çox yaxşı xatırlayırıq və bu, sovet dövrü idi. Bu nizam-intizam və cəza mexanizmlərinin hökm sürdüyü bir dövrdür. Bu gün biz vətəndaşlarımızı riskə ata bilmərik. Ona görə orada heç bir fiziki təmas olmalı deyil və onlar üçün təminatlı tədbirlər həyata keçirilməlidir ki, insanlar və yüklər təhlükəsiz şəkildə hərəkət etsin. Bu, legitim tələbdir”. Azərbaycan artıq uzun müddətdir ki, Zəngəzur dəhlizinin texniki və siyasi əsaslarını formalaşdırmaqla məşğuldur. Naxçıvanla quru əlaqəsinin bərpası, regionun iqtisadi inteqrasiyası, Orta Dəhlizlə bağlantının gücləndirilməsi və nəhayət, tranzit potensialının artırılması bu layihənin əsas hədəfləridir. Eyni zamanda ABŞ-ın dəhlizlə bağlı son təkliflərinin gündəmə gəlməsi Vaşinqtonun Cənubi Qafqazda nüfuzunu artırmaq cəhdlərinin bir parçası kimi dəyərləndirilə bilər. Lakin Vaşinqtonun təklifləri, Zəngəzur dəhlizi ideyasının ilkin mahiyyətindən, yəni Naxçıvanla Azərbaycanın əsas hissəsi arasında birbaşa və nəzarətsiz dəhlizin təmin edilməsi şərtindən uzaqdır. Bu isə onu göstərir ki, Bakı öz strateji baxışından geri çəkilməyəcək və yalnız ölkənin suveren maraqlarına uyğun mexanizm əsasında razılaşmanı qəbul edəcək.
Ramil QULİYEV