Azərbaycan-Ermənistan sülhü şəraitində Cənubi Qafqaz üçün beş mühüm ssenari…
Cənubi Qafqazın sülh və sabitlik məkanı olması regionun lider ölkəsi kimi bu gün Azərbaycanın xarici siyasətində əsas istqamətlərdən birini təşkil edir.
Bu məsələyə prezident İlham Əliyev Xankəndidə “Rəqəmsal keçidlər: Süni intellekt dövründə informasiya və media dayanıqlılığının gücləndirilməsi” mövzusunda III Şuşa Qlobal Media Forumunun iştirakçıları ilə görüşündə də geniş şəkildə toxunub.
Dövlət başçısı burada xatırladıb ki, Ermənistan konstitusiyasına dəyişiklik və ATƏT-in Minsk qrupunun buraxılması həll edilən kimi sülh müqaviləsi imzalana bilər: “Bəli, mətn paraflana bilər və Azərbaycan tərəfi artıq Əbu-Dabidə bu təkliflə çıxış edib. Lakin bildiyiniz kimi, paraflanma heç də imzalanma demək deyil. Yəni biri var ki, tərəflər arasında şifahi razılıq əldə olunur, biri də var ki, tərəflər sənədin hər səhifəsinin sonunda öz imzalarını qoyaraq onu paraflayır. Məncə, biz sülh müqaviləsinin imzalanmasına çox yaxınıq. Hesab edirəm ki, bu proses geridönməz xarakter alıb. Bunun hər hansı bir yenidən baxılması, yenidən baş verməsi mümkün deyil. Biz heç nəyi yenidən müzakirə etməyəcəyik. Ancaq Ermənistan yenidən müzakirəyə başlamağa çalışırsa, o deməkdir ki, onlar sülh istəmirlər. Deməli, o ərazi iddiası qalır. Ona görə də biz düzgün istiqamətdəyik. Onlar öz ev tapşırıqlarını yerinə yetirməlidirlər. Bu baş verdiyi halda biz sülh müqaviləsini imzalaya bilərik. Bu da region üçün çox böyük yenilik, çox böyük dəyişiklik olacaq və biz artıq bu haqda danışdıq. Cənubi Qafqaz sabitlik məkanı olacaq. Bizə sabitlik, təhlükəsizlik lazımdır. Çünki Cənubi Qafqaz əsrlər boyu qan tökülməsi, toqquşma, işğal məkanı olmuşdur və Qafqaz xalqları çox əziyyət çəkiblər. Ona görə də kifayətdir, biz artıq sülh şəraitində yaşamalıyıq”. Bakının bunu istəməsinə baxmayaraq, İrəvan hələ də tərəddüd edir. Halbuki, sülhdən ən çox yararlanan Ermənistan özü olacaq. Məsələyə geniş rakursda nəzər salan BBC radiosu da qeyd edir ki, Azərbaycan və Ermənistan barışarsa, Cənubi Qafqaz üçün bir intibah dövrü başlaya bilər: “Bu regionda sabitlik təkcə Ermənistan və Azərbaycan üçün önəmli deyil, həm də buranın enerji və ticarət yollarından faydalanmaq istəyən böyük dövlətlər üçün əhəmiyyətlidir. Bəs Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh müqaviləsi imzalanarsa, sadə azərbaycanlılar və ermənilər bundan necə faydalana bilər. 5 mümkün ehtimala baxaq. Öncə Qarabağ regionu uğrunda 30 ildən çoxdur düşmən olan Azərbaycan və Ermənistan üçün silahlı münaqişə bitər və bu, hər iki tərəf üçün əsgər və ya mülki şəxslərin ölüm hallarının aradan qalxması demək olar. Hər iki cəmiyyət müharibə ehtimalını aradan qaldırıb daha sabit həyata yönələr. Yeni müharibələrə dair qorxular aradan qalxar və gələcəkdə ünsiyyətin bərpa olunması ehtimalı yarana bilər.
İkincisi, sərhədlər və nəqliyyat yolları açıldıqca, iqtisadi imkanları da özü ilə birlikdə aça bilər. Həm Azərbaycan, həm də Ermənistan bir-birinə etibar etməyə başladıqca, hərbi büdcəsini azaldarsa, onu inkişafa və xalqlarının rifahına yönəldə bilər. Sülh xarici investorları da cəlb edə bilər - dəmir yollarına, enerji layihələrinə investisiyalar həm də yeni iş yerlərnin açılmasına səbəb ola bilər və insanların gəlirləri artar. İki xalq üçün bu, yaşayış səviyyəsinin artması ola bilər. Azərbaycan Zəngəzur dəhlizini açıb Naxçıvana, oradan isə Türkiyəyə çıxış istəyir. Koridora kimin nəzarət edəcəyi mübahisəli məsələlərdən biridir. Barışıq olarsa, Türkiyənin Ermənistana sərmayə yatırma ehtimalı da böyüyəcək. Bu isə yerli biznesin, kənd təsərrüfatının, turizmin, xidmət sektorunun insanlara faydası deməkdir. Üçüncüsü, Ermənistandan qovulmuş yüz minlərlə azərbaycanlının öz evlərinə qayıtmaq məsələsi gündəmə gələ bilər. Azərbaycanda rəsmilər bu barədə çox danışır, Ermənistanda isə bunu istisna etmirlər. Azərbaycandan köçən ermənilər isə öz evlərinə yalnız Azərbaycan vətəndaşı kimi qayıda biləcək. İlham Əliyev müraciət edənlərə vətəndaşlıq veriləcəyini deyib. Nikol Paşinyan da qayıtmaq istəyən ermənilərə məsləhət görüb ki, Azərbaycan vətəndaşlığına baş vursunlar. Bundan başqa, Türkiyəyə işləməyə gedən ermənilərin sayı arta bilər. Hazırda çoxları qeyri-leqal çalışsa da, gələcəkdə onlar hüquqi işçi statusu ala bilər. Hökumətlər və xalqlar bir-birinin mədəni irsini tanımağı qəbul edərsə, musiqi, mədəniyyət layihələri başlaya bilər. Dördüncüsü, Azərbaycan və Ermənistan sülh müqaviləsi imzalasa, sərhədlərin açılmasına gətirib çıxara bilər. Bu isə ticarəti və turizmi canlandırar - insanlar qonşu ölkəyə - ermənilər Azərbaycana, azərbaycanlılar Ermənistana səyahət edər, bir-birinin bazarlarında məhsul sata bilər.
Sərhədlər açılarsa, ailələr birləşər. Azərbaycan deyir ki, onun ərazisində yüzlərlə erməni yaşayır. Onların əsl adlarını dəyişdirərək yaşadığını nəzərə alsaq, bundan sonra öz şəxsiyyətlərini gizlətmələrinə ehtiyac qalmaya bilər və ailələrini və qohumlarını görmək üçün Ermənistana gedə və ya onları evlərinə dəvət edə bilərlər. Eynilə, Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar varsa, onlar da eyni imkandan yararlana bilərlər. Bundan başqa, sərhədlərin açılması insanlar arasında birbaşa ünsiyyəti inkişaf etdirər. Sonuncu variant odur ki, sülh imzalansa da, bütün bunların həyata keçməsinə uzun illər lazım gələcək. İlkin olaraq Ermənistan və Azərbaycan bir-birinin sərhədlərini tanımalı, səfirliklər açmalı və bir-birinə ərazi iddiaları olmadığını bəyan etməlidir.Ya da bunların heç birisi olmaz. Millətçilərin və ya böyük dövlətlərin müdaxiləsi sülh planlarını alt-üst edər və ya ən yaxşı halda gecikdirər. Bəzən qatı millətçilik nümayiş etdirən erməni diasporu hələ ki, Əliyev və Paşinyanı sülhə yaxınlaşdıran Əbu-Dabi görüşü barədə səsini çıxarmayıb. Azərbaycanın mediasında danışan təhlilçilər isə, artıq Nikol Paşinyanı yox, sülhə qarşı çıxan Ermənistan müxalifətini yamanlayır. Hər zaman vasitəçi rolu oynamış Rusiya indi kənarda qalmaqdan nə qədər məmnundur, iki tərəf davamlı sülh əldə edərsə, Cənubi Qafqazda nəzarəti itirə biləcəyindən ehtiyatlanırmı? Sülhü poza bilərmi? İran bu sülhə necə baxacaq? Bunlar mümkün risklərdir. Sülh kağız üzərində qalmazsa, həyata keçərsə və 30 il ərzində olduğu kimi bu fürsət də itirilməzsə, hər iki dövlət əldə etdiyi nadir və güclü məqamın arxasında durarsa, bayaqdan sadaladıqlarımız mümkünsüz deyil”.
Nahid SALAYEV
