Neft bazarında böyük qeyri-müəyyənlik - Azərbaycan üçün də təhlükəli vəziyyət yarana bilər...

Geosiyasi gərginliklər dünya iqtisadiyyatına, o cümlədən də neftin qiymətinə getdikcə daha çox təsir etməkdədir. Prosesdən neftin qiymətinin aşağı olmasında maraqlı olan ABŞ da ciddi əziyyət çəkir. Belə ki, ABŞ-da neft şirkətləri “qara qızıl”ın qiymətlərinin aşağı olması səbəbindən qazma qurğularını dayandırır və işçilərini ixtisar edir.
“The New York Times” yazır ki, son iki ayda neftin qiyməti orta hesabla 60 dollar səviyyəsində qalıb. Nəşr bu azalmanın iki əsas səbəbini göstərir: ABŞ prezidenti Donald Trampın başlatdığı ticarət müharibəsinin qlobal iqtisadiyyata təsiri və OPEC+ ölkələrinin neft hasilatını artırması. Neft nəhəngləri “Chevron” və “ExxonMobil” xərclərini azaltmağı planlaşdırmasalar da, onlarla kiçik şirkət ilkin planlarından əl çəkməyə məcburdur. Qəzetin proqnozuna görə, bu il ABŞ-da neft hasilatı çətin ki, ciddi artım göstərsin, hətta əvvəlki səviyyədə qalsın. Proses Azərbaycanda da xüsusi diqqət mərkəzindədir. Niderlandın ən böyük bank qrupu olan “ING Group”un son yenilənmiş proqnozlarında deyilir ki, neftin orta illik qiymətində hər bir dollar Azərbaycan üçün təxminən ildə 300 milyon ABŞ dolları ixrac gəlirini və 150 milyon ABŞ dolları büdcə daxilolmalarını təmin edir. Bank qlobal iqtisadi çağırışları və neft qiymətlərinin azalmasını nəzərə alaraq bəzi MDB ölkələri üçün proqnozları yenidən nəzərdən keçirib. Hesabata görə, Azərbaycanın 2025-ci ildə neftin orta qiymətinin 5 dollar və 2026-cı ildə 11 dollar azalmasından itkiləri iki il ərzində ÜDM-in 2 %-nə qədər ola bilər. Qazaxıstan üçün oxşar qiymət azalması büdcə kəsirinin və cari hesabın ÜDM-in 0,3-0,6 faiz bəndi artmasına səbəb ola bilər. Neftin qiymətində hər bir dollar ölkəyə ildə 550 milyon ABŞ dolları ixrac gəliri və 150 milyon ABŞ dolları fiskal daxilolmalar gətirir. Məsələ ilə bağlı millət vəkili, iqtisadçı Vüqar Bayramov bildirir ki, yay aylarında dünya üzrə neftə tələbatın artması müşahidə olunur: “Bu, birbaşa iri ölkələrdə, xüsusilə də ABŞ-da səfərlərin sayının çoxalması ilə bağlıdır. Səfərlərin çoxalması avtomobillərin yanacağa olan tələbatını artırır ki, bu da öz növbəsində neftə olan ümumi tələbin yüksəlməsinə səbəb olur. ABŞ isə dünya neft tələbat baxımından aparıcı ölkələrdən biri olduğu üçün bu, prosesə birbaşa təsir göstərir”. Deputat qeyd edib ki, bu fonda OPEC+ tələbat və təklif balansına uyğun şəkildə hasilat kvotalarına yenidən baxır və dəyişikliklər edir: “Təbii ki, hasilatın artırılması neft qiymətlərinə təsir göstərən əsas faktorlardan biridir. Lakin OPEC+ çalışır ki, təklifi elə tənzimləsin ki, qiymət çərçivəsindən kənara çıxmasın. Bu baxımdan, hasilatın artmasının qiymətlərə təsiri birbaşa tələbatın dəyişməsindən asılı olacaq”. Ekspert əlavə edib ki, 2025-ci ildə neftin dünya bazar qiymətinin yüksək olacağı proqnozlaşdırılmır: “Ötən beş ay ərzində də neftin qiymətində azalmalar müşahidə etdik. Bu kontekstdə neft bazarı ilə bağlı proqnozlar qiymət artımı istiqamətində olmasa da, sabit tələbat mövcuddur. Bu da “Brent” markalı neftin qiymətinin orta hesabla 65 dollar ətrafında dəyişməsinə səbəb olacaq”. Vüqar Bayramov onu da vurğulayıb ki, neft bazarı eyni zamanda siyasi faktorlarla tənzimlənir: “Əgər siyasi müdaxilələr artsa, bu, neftin qiymətində əlavə enişlərə səbəb ola bilər. Amma hələlik tələb və təklif balansına baxdıqda, bazarın verdiyi mesaj odur ki, mövcud tarazlıq 65 dollar ətrafında formalaşıb”. Deputat Azərbaycanın neft ölkəsi kimi optimal qiymətlərdə maraqlı olduğunu da qeyd edib: “Neft ixrac edən ölkələr üçün optimal qiymət təxminən 70 dollar səviyyəsində nəzərdə tutulur. Azərbaycanın dövlət büdcəsində də neftin qiyməti 70 dollar olaraq götürülüb. Bu baxımdan bizim üçün illik orta qiymətin 70 dollar ətrafında olması daha məqsədəuyğundur. Hazırda neftin qiymətinin nisbətən aşağı olması Azərbaycan iqtisadiyyatına ciddi təsir etmir. Lakin istənilən halda, neft gəlirləri və neftin qiyməti ölkəyə daxil olan valyuta həcminə birbaşa təsir göstərir”.
Bu durumda bəzi OPEC+ rəsmiləri açıqlayıblar ki, qurum tərəfindən gündəlik neftin 411 min barrel artırılması Səudiyyə Ərəbistanının son aylarda hasilatı geridə qoyan Qazaxıstan və İraq kimi kvotalarından artıq hasil edən ölkələri “cəzalandırmaq” cəhdidir. Bu arada, Rusiya, Əlcəzair və Oman kimi ölkələr həddən artıq tədarüklə bağlı narahatlıqlar fonunda hasilatın artırılmasını dayandırmaq istəyir. Avqust hasilatının gələcəyini müəyyən etmək üçün növbəti OPEC+ iclası iyulun 6-da keçiriləcək. Bu, qlobal neft qiymətlərinə böyük təsir göstərə biləcək böyük hadisə ola bilər. Neft qiymətlərinə tələb və təkliflə yanaşı, geosiyasi gərginliyin artması kimi bir sıra amillər də təsir edir. Məsələn, bu günlərdə Ukrayna Rusiya ərazisinin dərinliklərində bir sıra cəsarətli hücumlar həyata keçirərək, Sibirə qədər strateji hava bazalarına hücum etmək üçün yük maşınlarında gizlədilmiş dronlardan istifadə edib. Buna cavab olaraq Moskva paytaxt Kiyevə bir neçə saatlıq pilotsuz təyyarə və raket hücumu həyata keçirib. Analitiklər deyirlər ki, cavab tədbirləri dünyanın ikinci ən böyük neft ixracatçısı olan Rusiyadan neft hasilatını və nəqlini dayandıra bilər . Gərgin müharibə təkcə hasilatla bağlı narahatlıqları artırmır, həm də neft bazarının həmişə çox həssas olduğu geosiyasi risk hallarını artırır. Yaxın Şərqdə İranla gərginlik də neft bazarını sarsıdıb. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (MAQATE) İranın zənginləşdirilmiş uran ehtiyatının nüvə silahı istehsal etmək üçün lazım olan həddi aşaraq rekord həddə çatdığını göstərən hesabat yayıb. İran dərhal hesabatı pisləyərək, bunun siyasi motivli olduğunu və reallığı əks etdirmədiyini bildirib. Bu inkişafın ABŞ və İran arasında nüvə danışıqlarını daha da ləngitməsi gözlənilir, yəni İran neftinin ixracına qarşı sanksiyaların tezliklə aradan qaldırılması ehtimalı azdır. İran qlobal neft bazarına qayıda bilməsə, xüsusilə OPEC+-ın digər üzvlərinin hasilatın artımını məhdudlaşdırması kontekstində qlobal təchizat daralmağa davam edəcək. Neftin bahalaşmasına təkcə OPEC+ və geosiyasət deyil, həm də təbii fəlakətlər səbəb olur. Ölkənin neft qumları istehsalının böyük hissəsinin yerləşdiyi Kanadanın Alberta əyalətində baş verən meşə yanğınları bir çox neft və qaz yataqlarında hasilatı müvəqqəti olaraq dayandırıb. “Reuters”in hesablamalarına görə, gündə 344000 bareldən çox neft və ya Kanadanın xam neft hasilatının təxminən 7%-i təsirə məruz qalıb. Dünyanın dördüncü ən böyük neft istehsalçısı olaraq, orada hər hansı bir pozulma sürətlə qlobal bazarlarda əks-səda verir. Bundan əlavə, neft qiymətlərinə bazar əhval-ruhiyyəsi və texniki göstəricilər də təsir edir. Bununla belə, investorlar çox optimist ola bilməzlər. Neft qiymətləri 2025-ci ilin əvvəlindən bəri hələ də təxminən 15% ucuzlaşıb. Bu, əsasən dünyanın iki ən böyük enerji istehlak edən iqtisadiyyatı olan ABŞ və Çin arasında davam edən ticarət müharibəsinin nəticələrinə görədir. Cavab tarifləri idxal və istehsala tələbi zəiflədir və qlobal enerji istehlakı ilə bağlı narahatlıqlara səbəb olur. İndi bütün diqqətlər iyul ayında keçiriləcək OPEC+ görüşündədir, burada investorlar istehsal strategiyasının hər bir əlamətini və geosiyasi dalğalanmalara reaksiyaları yaxından izləməyə davam edəcəklər. Bu arada, neft idxalından asılı olan istehlakçıların, neft emalı müəssisələrinin və iqtisadiyyatların qeyri-sabit yaya hazırlaşmaqdan başqa seçimi yoxdur.
Ramil QULİYEV