Kriptovalyuta bazarının tənzimlənməməsi dövləti böyük gəlirlərdən məhrum edir...
Son günlərdə dünya miqyasında rəqəmsal pulların, yəni kriptovalyutaların sürətli bahalaşması müşahidə edilir. Ümumiyyətlə, qiymət artımı ilə əlaqədar dünyada mövcud kriptovalyutaların ümumi dəyəri iki trilyon dollara çatıb. Ekspertlərin fikrincə, kriptovalyutaların bahalaşmasına onların bəzi ölkələrdə leqallaşdırılması haqqında yayılan xəbərlər səbəb olub.
Beləliklə, bu gün kriptovalyuta dünya maliyyə bazarının əsas trendidir və onun barəsində xəbərlər dünya iqtisadiyyatının əsas gündəmindədir. Amma analitiklərin kriptovalyutanın sərfəli investisiya olub-olmaması barədə fikirləri çox fərqlənir. Onlardan bəziləri hesab edir ki, bu gec ya tez dağılacaq sabunlu qabarcıqdır və hətta onu mövcud maliyyə sistemi üçün təhlükə hesab edərək, bütün dünya iqtisadiyyatını dağıda biləcəyini düşünürlər. Bundan başqa, kriptovalyutanın kursuna təsir göstərəcək aşkar amillər yoxdur. Bu bazar iri oyunçuların spekulyasiyasından çox asılıdır. Lakin istənilən halda, bu pullara artıq böyük maraq var. Kriptovalyutalar üzrə ekspert Elnur Quliyev bildirib ki, hələ 2017-ci ilin aprel ayının 1-dən sonra Azərbaycanda da kriptovalyutalara maraq kəskin şəkildə artıb: “Həmin vaxt Yaponiya ”Bitkoin”i ölkədə ödəniş vasitəsi kimi qəbul etdi. Bu, bazara güclü impuls verdi. Azərbaycanda kriptovalyuta alanların sayında kəskin artım baş verdi. Bu ilin aprelində əsas kriptovalyuta olan “Bitkoin”in qiymətinin 63 min ABŞ dollarını keçməsi isə rəqəmsal aktivlər üçün əla piar oldu. Kriptovalyutalar haqda heç zaman eşitməyənlər, bu sahədə hər hansı bilikləri olmayanlar belə investiya etməyə başladı. Ümumiyyətlə, ölkəmizdə 18-25 yaş arasında olan kriptoinvestorların əsas hissəsi treydinqlə məşğuldur. Onlar ilkin olaraq bazara ortalama 500 ABŞ dolları ilə girirlər. Böyük investisiya edənlər isə 26-35 yaş arasında olanlardır. Bu kateqoriyadan olanların belə investisiya vərdişləri getdikcə dəyişməyə başlayır. Belə ki, artıq bu investorlar kriptovalyutaların məzənnəsində olan volatilliyi monetizasiya etməyə başlayıblar. Nəticədə kriptovalyutanın alqı-satqısı arasındakı müddət adətən 2 ayı keçmir”.
Ekspert “report”a qeyd edib ki, investorlar yatırım edən anda cəmi məbləğin beşdə biri həcmində onlardan komissiya tutulacağına hazır olmalıdırlar: “Komissiya tutumları investorları bütün mərhələlərdə gözləyir. Belə ki, hesab açdığınız birjada kriptovalyuta almaq üçün dollar kartından məxaric etdiyiniz zaman yerli banka 10-18 % həcmində komissiya ödəyəcəksiniz. Birjanın daxilində əməliyyatlar zamanı da komissiya tutulur. Birjadan aldığınız kriptovalyutanı elektron cüzdanınıza çıxaran zaman yenə komissiya tutulacaq. Kriptovalyutanı monetizasiya etmək istəsəniz, elektron cüzdanda onu istədiyiniz valyutaya konvertasiya edərkən, həmin məbləği bank kartına köçürərkən və nəhayət bankomatdan nağdlaşdırarkən də komissiya ödəməli olacaqsınız. Ümumiləşdirmiş olsaq, investisiya qoyanda məbləğin 20 %-ni, çıxaranda 5 %-ni komissiya kimi sizdən tutacaqlar. Digər tərəfdən, milli qanunvericiliyə görə, qazancın 14 %-i həcmində vergi də ödəməlisiniz. Bunun üçün VÖEN açılmalı və vergi orqanında gəlirlər bəyan edilməlidir. Lakin bu proses kriptovalyutalar sahəsində tənzimlənmə mexanizminin olmamasından dolayı könüllülük prinsipi daşıyır. Ona görə də buna nə dərəcədə əməl olunması böyük sual doğurur". Onun fikrincə, ümumiyyətlə bizdə rəqəmsal aktivlərin hüquqi statusu yoxdur: "Bu sahədə qanunvericilik səviyyəsində tənzimlənmənin olmamasından ən çox itirən tərəf isə elə dövlətin özüdür. Belə ki, kriptovalyuta bazarının tənzimlənməsi ilk növbədə statistikanın formalaşmasını təmin edəcək. Bu fəaliyyətlə məşğul olan fiziki və hüquqi şəxslərin sayı müəyyən olacaq. Leqal dövriyyə ortaya çıxacaq və vergiyə cəlbetmə mexanizmi reallaşdırıla biləcək. Bu gün məhz sonuncunu məlum səbəblərdən etmək mümkün deyil. Bu gün Azərbaycanda ev şəraitində qurulan mayninq fermaları leqallaşaraq vergi ödəməyə meyllidirlər. Bununla bağlı vergi orqanlarına müraciətlər də var. Lakin qanunverici bazanın yoxluğundan dolayı bunu etmək mümkün olmur. Ona görə də, dövlətin tezliklə bu sahəni tənzimlənmə altına alması bütün tərəflərin marağına qulluq edən bir zərurətdir”.
İndilikdə isə, bəzən kriptovalyutanın klassik pulları sıradan çıxaracağı deyilir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, pul təkcə mübadilə vasitəsi deyil, həm də dəyər ifadə edir. Məsələn, dolların arxasında ABŞ iqtisadiyyatı durur və onu muxtəlif alətlərlə, o cümlədən faizlərlə Federal Ehtiyat Sistemi tənzimləyir. Kriptovalyutada hər hansı tənzimləmə yoxdur. Onun dəyərini yalnız tələb və təklif, yəni bazar müəyyən edir. Bitkoinin qiymətinin bir anda yüksəyə sıçramasının arxasında heç bir məntiq dayanmır. Bu, tamamilə spekulyativ xarakter daşıyır və tələb faktoruna bağlıdır. Lakin istənilən halda, ekspertlərin fikrincə, artıq bazarın tənzimlənməsi vacibdir.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Azərbaycanda kriptovalyuta gəlirləri üzrə verginin ödənilməsi ancaq könüllülük prinsipi əsasında ola bilər, çünki hazırda kripto-investisiyaların və ya kriptovalyuta ticarəti üzrə əməliyyatların rəsmi izləməsi üçün hər hansı bir mexanizm yoxdur. Bundan əlavə, kriptovalyutalar mövcud qanunvericilik üzrə aktiv və ya əmlak kimi də tanınmır. Bu səbəbdən, Vergi Məcəlləsinə əsasən, Azərbaycan Respublikası vətəndaşının kriptovalyuta ilə əməliyyatlardan aldığı gəlir qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə olunan gəlir hesab olunur. Bu zaman gəlir əldə edən şəxs vergi orqanlarında uçota alınmaqla VÖEN əldə etməli və əldə edilən gəlirdən Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq 14% gəlir vergisi ödəməlidir. Bunu da hər bazar iştirakçısı etmir. Halbuki, müvafiq tənzimləmə mexanizmi olsaydı, dövlət bundan xeyli gəlir əldə edərdi. Hesab edilir ki, kriptovalyuta əməliyyatlarına vergi mexanizminin tətbiqi fiziki və ya hüquqi şəxs olmasından asılı olaraq konkret tariflər əsasında müəyyən edilməlidir. Bu, həm rəqəmsal valyutaların alışı, həm də nağdlaşdırılması zamanı tətbiq edilən vergi və rüsumlara aiddir. Bu halda dövlət büdcəsi daha çox vəsait əldə edə bilər.
Ramil QULİYEV
