Tarixdə iz buraxanlar: Seyid Cəfər Pişəvəri

Seyid Cəfər Pişəvəri 1892-ci ildə Cənubi Azərbaycanda, Xalxal yaxınlığındakı Zivə kəndində anadan olub. O, oxuyub- yazmağı yoxsul ruhani atası Seyid Cavaddan öyrənib, ilk təhsilini həmin kənddə alıb.
Zivədə ağaların özbaşınalığı, feodalların zülmü Seyid Cavadın da ailəsindən yan keçməyib. Kəndlilərin məşəqqətli həyatı hələ uşaqlıq çağlarından Pişəvərinin xatirində dərin iz buraxıb. Bu acı uşaqlıq xatirələri sonralar ədibin yaradıcılığında özünün bədii əksini tapıb. Belə ki, görkəmli ictimai xadim, böyük ədib uşaq vaxtlarında müşahidə etdiyi hadisələri - soyuq qış günlərində kəndlilərin bir parça çörək dalınca şəhərlərə getmələrini, bir çox həmvətənlərinin Bakı neft mədənlərinə pənah aparmalarını və onların faciəli, acınacaqlı həyat səhnələrini sonralar əsərlərində yad edib.
Seyid Cəfər Pişəvəri 1905-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Bakıya köçməyə məcbur olub. O zaman Seyid Cəfərin 13 yaşı vardı. Bakının Bülbülə kəndində məskunlaşan Seyid Cavad oğlunun təhsilinə xüsusi diqqət yetirib. Bakıda "İttihad" məktəbinə daxil olan Seyid Cəfər 1913-cü ildə təhsilini başa vurub. Təhsilini başa vurduqdan sonra dərin mütaliəsi sayəsində ictimai elmləri öyrənib və siyasi fəaliyyətə başlayıb. Bakıda nəşr olunan "Açıq söz" qəzetində məqalələrlə çıxış edib. İran xalqının ağır vəziyyəti onu düşündürüb, xalqın ağır vəziyyətini aradan qaldırmaq üçün mübarizə yollarını göstərən siyasi məqalələr nəşr etdirib, özünə daha geniş mübarizə meydanı axtarıb. Buna görə 1919-cu ildə İran "Ədalət" Firqəsinin Bakıda açılan "İttihad" mədrəsəsində müəllim işləyib, inqilab rəhbərləri olan Nəriman Nərimanov, Bəhram Ağazadə və başqaları ilə əlaqə yaradıb.
O dövrün başlıca maarifçilik şüarlarından biri dünyəvi təhsil verən məktəb şəbəkəsinin genişləndirilməsi idi. Bunu Azərbaycan xalqının maariflənməsi kimi tarixi zərurət tələb edirdi. Uşaqlıq və gənclik illərini geniş bilik, mükəmməl savada malik olmaq naminə sərf edən Seyid Cəfər Pişəvəri N.Nərimanovun "Məktəb! Məktəb! Bizi ancaq o xilas edər!" - fikrini həyata keçirmək niyyətilə Xırdalan kəndində məktəb təşkil edib. Xalqın balalarına ana dilində təhsil vermək istəyən Seyid Cəfər Pişəvəri uşaqlara təhsil verməyə həvəsli olduğunu qeyd edirdi: "Məktəbi bitirdikdən sonra müəllim oldum. Mən kitab oxumağa olan böyük həvəsim sayəsində iyirmi yaşa çatanadək bütün boş vaxtımı kitabxanalarda keçirərdim. Tarix, ədəbiyyat və fəlsəfə sahələrinə aid kitablara daha çox meyl göstərərdim. Belə bir mövqedə ikən Birinci Dünya müharibəsi, onun ardınca böyük Rusiya inqilabı baş verdi..." Birinci Dünya müharibəsi illərinin hadisələri, daha sonra 1917-ci ildə Rusiyada baş verən inqilabi hərəkat dövründə "vətəninin və millətinin nicat və səadətinin Rusiya inqilabçılarının istədikləri quruluşun əldə edilməsinə bağlı" olduğunu söyləyən Seyid Cəfər Pişəvəri özünü yenidən siyasi mübarizə meydanına atır...
1919-cu ilin ortalarında Məhəmməd Fətullazadə, Yusif Yaqub və Bəhram Ağazadənin zəmanəti ilə İran Ədalət Partiyası Bakı bürosunun sıralarına daxil olan Pişəvəri eyni zamanda tərəqqipərvər iranlıların açdığı "İttihad" mədrəsəsində müəllimlik edir, partiyanın tapşırıqlarını yerinə yetirir, üstəlik "Hümmət" sosial-demokrat qrupu ilə əlaqə yaradır, İran Ədalət Firqəsi Mərkəzi Komitəsinin orqanı olan "Hürriyyət" qəzetinin redaktoru olur. Bu qəzetdə çürümüş şahlıq üsul-idarəsinin satqınlığını, imperialistlərin müstəmləkəçilik siyasətini kəskin tənqid edir və millətini milli mübarizəyə çağırır. Onun N.Nərimanovla əməkdaşlıq etməsi ictimai şüurunun genişlənməsinə güclü təsir göstərir. O, "Hürriyyət" qəzetinin redaktoru olmaqla bərabər, İran "Ədalət" Firqəsi Mərkəzi Komitəsinin xarici bölməsinin katibi seçilir.
İranda inqilabi hərəkatın güclənməsi ilə əlaqədar Seyid Cəfər 1920-ci ilin may ayında İrana gedir və İranda inqilabi qüvvələri birləşdirmək üçün İran Kommunist Firqəsinin yaranmasında iştirak edir, firqənin 1920-ci ilin iyun ayında Ənzəli şəhərində keçirilən I qurultayında Mərkəzi Komitənin üzvü və ideoloji işlər üzrə katib seçilir.
1921-ci ildə Pişəvəri İran Həmkarlar İttifaqının orqanı olan "Həqiqət" qəzetinin redaktoru olur. O, yorulmadan bütün varlığını irtica və imperializm əleyhinə mübarizəyə həsr edir, İranın bir çox şəhərlərində nəşr olunan qəzetlərə məqalələr yazır. 1922-ci ildə Tehranda polis təzyiqinin artması ilə əlaqədar "Həqiqət" qəzeti bağlanır. 1923-cü ilə qədər o, İsfahan şəhərində gizli fəaliyyət göstərir.
Rza şahın iş başına gəlməsi ilə polis təqibləri güclənir, qəzet və jurnalların çap edilməsi çətinləşir. Bu fəaliyyət ağır şəraitdə 9 il davam edir. 1930-cu ildə Pişəvəri həbs olunur və 11 il həbsdə qalır. Qəsri-Qacar adlanan zindanda bütün vəhşi işgəncələrə baxmayaraq, Pişəvəri öz mübarizəsini davam etdirir. Onun həbsdə olduğu vaxt qələmə aldığı "Zindan xatirələr dəftərindən" adlı əsəri bədii yaradıcılığında mühüm yer tutur. Əsər müəllifin gördüyü, şahid olduğu, şəxsən iştirak etdiyi hadisələr haqqında xatirələrdən ibarətdir.
Pişəvərinin "Zindan xatirələr dəftərindən" əsərini bədii memuar da adlandırmaq olar. Əsər bədiiliyinə görə müəllifin başına gələn müsibət və bəlaların obrazlı təcəssümüdür. Doğrudur, bu əsərdə hadisələrin genişliyinə, iştirakçıların çoxluğuna, əhatə etdiyi dövrün hadisələrinin mürəkkəbliyinə görə roman janrının çalarları da müşahidə olunur. Ancaq əsəri bütün ədəbi və bədii xüsusiyyətlərinə görə xatirə-povest hesab etməli və ondan povest kimi danışmalıyıq. "Zindan xatirələr dəftərindən" adlı əsər 20-40-cı illərdəki ictimai quruluşun iflası, polis və məmurların özbaşınalığı baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu xatirələrdə hakim dairələrə mənsub olan şəxslərin xəyanəti, qorxaqlığı, ikiüzlülüyü və tamahkarlığı kəskin qələmlə ifşa edilir.
Əsərin baş qəhrəmanı Seyid Cəfər Pişəvəri özüdür. Ədib digər surətlərlə yanaşı öz bədii xarakterini də povestin qəhrəmanı kimi dolğun, müsbət bir obraz səviyyəsində oxucuların nəzərində canlandırır. Povestin dəyərini artıran cəhətlərdən biri də orada şəxsiyyət olan obrazlar haqqında məlumatın verilməsidir. Əsərdə oxucu vaxtilə siyasi idarənin rəisi olmuş Müşir Hümayun, Rza şahın sağ əli olub sonra şahənşahın qəzəbinə düçar olan Teymurtaş, Xanbaba Əsəd, Ərdəbilli İzzət, Seyid Fərhad, Əli Rövşən, çörəkçi Əbülqasım və s. şəxslərin zindan dövründəki günlərinin, düşdükləri vəziyyətlərin xarakterik məqamları ilə tanış olur. Adlarını çəkdiyimiz şəxslərdən bəziləri əsərdə bədii obraz kimi bir qədər geniş "fəaliyyət" göstərsə də, bəziləri epizodik məqamlarda qələmə alınır. Ümumi məzmun və mövzuya xidmət edən bu yazılar eyni zamanda dərin ifşa ruhunda qələmə alınan gözəl bədii parçalardır. "Zindan xatirələr dəftərindən" əsərində yoxsul bir ailədə böyümüş, kiçik bacı və qardaşlarını dolandırmaq üçün səhərdən axşamadək çalışan, müəllimlik edən, məqalələr, şeirlər yazan kasıb müəllim və yazıçı Məhməd Ənzabinin həbsxanada faciəli şəkildə öldürülməsindən bəhs edən sətirlər də ürək ağrısı ilə oxunur.
Maraqlı cəhət budur ki, Pişəvəri ədəbi tənqidlə yaradıcılığının ilk çağlarından məşğul olub, hələ gənclik illərindən ədəbiyyatın bir sıra məsələləri haqqında bu gün də öz əhəmiyyətini saxlayan fikirlər söyləyib. Diqqəti çəkən digər cəhət budur ki, onun ədəbi-tənqidi fikirlərinin formalaşmasında nəinki Azərbaycan, ümumiyyətlə dünya ədəbiyyatı klassiklərinin, marksizmin zəngin ədəbi-tənqidi və estetik irsinin böyük rolu olub.
İkinci Dünya müharibəsinin başlanması Rza şah diktaturasının yıxılması ilə nəticələnir. Pişəvəri 1941-ci ilin sentyabr ayında həbsdən buraxılıb Tehrana gəlir. 1941-ci ildə İran Xalq Partiyasının yaranmasında fəal iştirak edir. 1943-cü il may ayının 23-də nəşr etdiyi "Acer" qəzetinin ilk nömrəsini İran ictimaiyyətinə təqdim edir. Pişəvəri redaktoru olduğu "Acer" qəzeti vasitəsilə Rza şahı, onunla birlikdə xalq kütlələrini vəhşicəsinə soyan və İranın müstəmləkəyə çevrilməsinə kömək edən irticanı ifşa edir. 1944-cü ildə Seyid Cəfər Pişəvəri Azərbaycandan XIV Şura Məclisinə deputat seçilmiş olsa da, İran irticası onun deputatlığını rədd edir. O, İranda nəşr olunan 44 mütərəqqi qəzeti birləşdirib "Cəbheyi-azad" (Azadlıq cəbhəsi) yaradır. Bu qəzetlər vasitəsilə Pişəvəri İran xalqlarını irtica və imperializm əleyhinə mübarizəyə, ölkənin inqilabi qüvvələrini birləşməyə çağırıb.
Alman faşizminin məğlub olması ilə əlaqədar bütün dünyada inqilabi hərəkat güclənib, istiqlal və azadlıq uğrunda xalqların mübarizəsi artıb. Belə bir şəraitdə Azərbaycan xalqının mübarizəsinə rəhbərlik edə biləcək, Azərbaycanda bütün sinif və təbəqələri birləşdirəcək bir təşkilat - Azərbaycan Demokratik Firqəsi 1945-ci il sentyabr ayının 3-də yaranıb. Azərbaycan Demokrat Firqəsinin qarşısında duran xətti-hərəkət 12 Şəhrivər müraciətnaməsi adı ilə elan olunub. Yəni Seyid Cəfər Pişəvəri Azərbaycanda yaranan inqilabi şəraiti dərk edərək Azərbaycan Demokrat Firqəsini yaradıb. Bu da bir həqiqətdir ki, Pişəvərinin təşkilatçılıq qabiliyyəti, rəhbərlik istedadı və geniş dünyagörüşü sayəsində Azərbaycan Demokrat Firqəsi qısa müddət ərzində Azərbaycanın bütün zəhmətkeş təbəqələrini və milli qüvvələrini öz bayrağı altında birləşdirib və tarixi xalq hərəkatını yaradıb. 1945-ci ilin oktyabr ayında keçirilən ADF-nin I qurultayında Pişəvəri Mərkəzi Komitənin sədri seçilib. ADF-nin orqanı olan "Azərbaycan" qəzeti vasitəsilə Azərbaycan xalqı qarşısında duran vəzifələr və hərəkatın hazırlanması Pişəvərinin rəhbərliyi altında həyata keçirilib.
1945-ci il dekabr ayının 12-də hərəkatın qələbəsi ilə fəaliyyətə başlayan Azərbaycan Milli Məclisinin qərarı ilə Pişəvəri Azərbaycan Milli Hökumətinin Baş naziri təyin edilib. Məhz həmin hökumət İranın daxilində Azərbaycanın milli muxtariyyət hüququnu bərpa edərək azərbaycanlıların öz ana dilində danışmaları, yazıb-oxumaları üçün şərait yaratdı. Məktəblərdə ana dilində dərslərin keçirilməsini təmin etdi. Savadsızlığın kökünü kəsmək üçün qəti addımlar atdı. Fəhlələr üçün iş qanunu, qadınlar üçün kişilərlə bərabər hüquqlar, bütün ölkədə əhəmiyyəti olan torpaq islahatı həyata keçirildi. Ölkədə misli görünməyən əmin-amanlıq və abadlıq işlərinə başlandı. Güney Azərbaycanda görülən demokratik tədbirləri hətta düşmənlər belə etiraf edirdilər. Qərbin irticaçı dairələrinə mənsub olan mətbuat dəfələrlə yazmışdı ki, Pişəvərinin rəhbərlik etdiyi Milli hökumət bir il ərzində sanki Güney Azərbaycanda yarım əsrlik fəaliyyət göstərib. Seyid Cəfər Pişəvəri Azərbaycan xalqının XX əsrdə yetirdiyi böyük inqilabçı, ictimai, dövlət xadimi, yüksək səviyyəli publisist və jurnalisti olub. Bütün bunlar inkaredilməzdir!
Azərbaycanda bu demokratik islahatlar nəinki İran irticasını, həm də İranın zəngin sərvətlərinə sahib olan İngiltərə və Amerika imperializmini qorxuya salmışdı. Buna görə də onlar birləşərək Azərbaycan milli hökumətini qan dəryasında boğdular.
1946-cı ilin dekabr ayından mühacirət etmiş Azərbaycan inqilabçılarının bir hissəsi Sovet Azərbaycanına gəlib. Azərbaycanın 34 rayon və şəhərində onların yerləşdirilməsinə şəxsən Pişəvəri özü rəhbərlik edib. Elə bu işlə əlaqədar 1947-ci il iyulun 11-də Gəncədən qayıdarkən Pişəvəri Yevlax yaxınlığında müəmmalı şəkildə maşın qəzasına düşərək həlak olub. Onunməzarı Bakı şəhərində Fəxri Xiyabandadır.
Allah rəhmət eləsin.
Fazil QARAOĞLU
professor