İlteriş Kutluk xan Göytürk hökmdarı, ikinci Göytürk dövlətinin qurucusu, Bilge xanın və Kül Tiginin atasıdır. Çinlilərin hökmranlığı altında olan türkləri birləşdirərək tək bayraq altında topladığına görə ona İlteriş adı verilib. O, 682-692-ci illərdə xaqanlıq edib.
Çində doğulub böyüyən İlteriş Kutluk xan bir zaman dövlət məmuru olaraq çalışıb. Orta Asiyada çalışdığı zaman 681-ci ildə 17 dostu ilə birlikdə türk dövlətini qurmaq təşəbbüsünü qaldırıb. Onu dəstəkləyənlərin sayı 700-ə çatdıqda istiqlalını elan edib, Orta Asiya türkləri, Çindəki türk xanədan mənsubları və komandanlar onun ətrafında toplanıb. Nəticədə, böyük və güclü bir ordu ortaya çıxıb. 682-ci ildə Göytürk dövlətini ikinci dəfə quraraq hökmdarlığını elan etdikdə Bilge Tonyukuku özünə vəzir təyin edib. İkinci Göytürk adı ilə yad edilən bu dövlət qurucusuna nisbətlə Kutluk Dövləti adını alıb. Bu türk hökmdarı türk tarixinin böyük fatehlərindən biridir. Geniş dünyagörüşlü Kutluk xanın planı üç ana nöqtədə toplanırdı:
1. Çini təzyiq altında tutmaq.
2. Çinin daxilində dağınıq halda yaşayan türkləri Ana Vətən Ötükənə çəkərək türkləri yabançı hakimiyyətindən qurtarmaq, hərbi və iqtisadi inkişafı həyata keçirmək.
3. Asiya qitəsində nə qədər türk varsa hamısını Göytürk birliyinə bağlamaq.
Çinə qarşı 47 səfər təşkil edən İlteriş Kutluk xan bu səfərlərin iyirmisinə şəxsən qatılıb, hamısında müvəffəqiyyət qazanıb, heç uduzmayıb.
İlteriş Kutluk xan dövləti təkrar keçmiş gücünə qovuşdurmağı bacarmışdı. İkinci Göytürk dövlətinin milli qəhrəmanı pilləsinə yüksələn bu qəhrəman babamız Ötükən yaylasında dalğalandırdığı qızıl qurd başlı sancağının kölgəsində 692-ci ildə vəfat etdikdə onun oğlanları Bilge 8, Kül Tigin 7 yaşında idi, bu səbəbdən 27 yaşında olan qardaşı Kapağan xan olub.
O, türklüyün istiqlalını hər zaman dəstəkləyib. Türk bayrağı dünya üzərindən heç bir zaman enməyib. Bir türk boyunun əlindən düşən istiqlal bayrağı dünyanın başqa bir yerində, digər bir türk boyunun əlində yüksəlib, ucaldıqca ucalıb.
Atamız Mətənin inkişaf etdirdiyi o Böyük Hun dövləti yüzillər boyunca çinlilər tərəfindən başladılan didişmələr, vuruşmalar nəticəsində parçalanıb, dağılıb. Bundan sonra Qərbə tərəf köç edən Hun türkləri çox keçmədən Avropada istiqlal bayrağını qaldırıblar. Asiyada isə tabqaçlar Çinin şimalında dövlət möhürünə sahib olublar. Fəqət türk törəmələrinə saymazlıq və etinasızlıq edərək zəifləyən tabqaçlar VI əsrin ortalarında çinlilərin tələsinə düşərək yox olublar.
Tabqaçların VI əsrin ortalarında Çində yox olması ilə Ağ hunlar da Cənubda zəifləməyə başlayıb. Əlbəttə, türkün istiqlal bayrağı yerə düşməyəcəkdi. Çünki göytürklər türklüyün istiqlal bayrağını daşımağa qadirdilər. Onlar türkün bayrağını eyni yüz il içərisində başları üzərində yenidən qaldıracaqdılar.
Hunların Uca Tanrıdan qurd almış kağan ailəsindən gələn Bumin xan m.s.552-ci ildə göy rəngli, qurd başlı dövlət bayrağını Ötükənə sancıb və bütün boyları: uyğuru, qırğızı, oğuzu öz ətrafında toplayıb. Bumin xan və qardaşı İstəmi Yabqu elə böyük bir dövlət qurublar ki, türkün adını bütün dünyaya tanıdıb. Bu ad elə dərin köklər atıb ki, göytürklər dağıldıqdan sonra da türk adı şərəflə daşınıb. Bununla da bütün dünya türkcə danışan boyları türk adı ilə tanıyıb...
Türk adı ilk dəfə göytürklər zamanında rəsmiləşib. Türk dili özünün ən gözəl bədii ifadəsinə göytürklər zamanında qovuşub. Heyif ki, bu xoş illər uzun sürməyib. Bumin xanın min bir əməklə qurduğu Göytürk dövləti Çinin fitnə-fəsadı ilə ikiyə bölünüb. Şərq hissəsi Çinin təsiri altına düşüb, çünki rəhbərliyə keçən xanların zövcələri çinli idi. Göy rəngli türk bayrağı dövlətin yalnız qərbində dalğalanıb.
Çətin illər idi o illər. 630-cu il bir qara il idi. Aşıqların sazı inlətdiyi bir qara il idi o il. Məhz o ildə əvvəl Şərq göytürkləri, sonra da Qərb göytürkləri istiqlalını itirdi. Göytürklər maddi cəhətdən və mənən yıxılmışdılar. Xan ailəsinin bütün üzvləri çinlilər tərəfindən Çinə aparıldılar. Rəhbərliyə yarayanların hamısı ailələri ilə bərabər Çinə yerləşdirildi. Həqiqət budur ki, göytürklərin xanımlıq qız övladları qulluqçu, bəylik oğlan övladları isə qul olmuşdular Çində.
Çinlilər Asiyada azad gəzən türk boylarının qəzəbindən qorxduqları üçün türk bəylərini öldürmürdülər. Hətta çinlilər bəzən onlara türk bəylərinin ailə şanına yaraşan dövlət vəzifələri də verirdilər. Göytürklər Çində bir mənada rahatdılar, amma nəticə etibarilə onlar əsir idilər. Əsirlik isə türk törəsində bir qara ləkə, bir ölümdür! Ona görə də türk bəyləri azadlıq xəyalı ilə yaşayırdı. Onlar Ötükəndə gedib Göytürk dövlətini yenidən qurmaq arzusunda idilər.
Bu milli arzu ilk dəfə xan ailəsindən gələn Gurşadın Çin sarayını basması ilə özünü göstərdi. Heyif ki, Gurşadın və onun 39 dostunun başlatdığı istiqlal hərəkatı uğursuzluqla nəticələndi. Tam 40 nəfər igid Göytürk bəyi qəhrəmancasına həlak oldu.
Gurşadın bu hərəkəti Çini qorxutdu. Çin imperatoru lider əmələ gətirə biləcək türk ailələrini ölkənin şimalına sürgün etdi, bir çoxunu da öldürtdü. Gürşad və dostları şəhid oldular. Amma onların adları dastanlaşdı. Əsir halında olan türklərin hamısı Gürşad kimi olmağa can atırdı. Onlar Uca Yaradana yalvarırdılar:
"Ey Uca Allahım, Gürşadlar kimi ölək,
Əsir həyatı türk oğluna yük olar.
Buyruq gəlsin, gecələri böləyin,
Nağraların çatdığı yer Türk olur!
Tuğlar çıxsın, Çurlar, Şadlar dərilsin,
Dövmə qalxan, göy qılınclar verilsin,
Güclü biləkdə boyca yaylar dərilsin,
Bir türk əsgəri qırx çinliyə dəng olur!"
Gürşad və dostlarının başlatdığı azadlıq mübarizəsi dildən-dilə, qulaqdan-qulağa yayıldı. Hər an yeni Gürşadlar ortaya çıxa bilərdi.
Xan ailəsindən gələn biri vardı. Onun adı Kutlukdu. İdealı gizli idi adında. Niyyəti Çin səddini aşıb Ötükənə yetişmək, məqsədi qəhrəman ataları Bumin və Mətə kimi bütün türkləri bir araya toplamaqdı. Bu sevinc dolu düşüncəsini biliyinə inandığı, görüşünə güvəndiyi Tonyukuka açdı. Tonyukuk onsuz da hazır idi bu gözəl təşəbbüsə. O Tonyukuk ki, Çində doğulmuş, orada da böyümüşdü. Amma hər zaman bir türk kimi düşünüb, bir türk kimi böyümüşdü. Çox oxuyurdu, türkün tarixini günbəgün bilirdi. Türklər ona Bilge ləqəbi vermişdilər.
Beləcə, Kutluk və Tonyukuk əl-ələ verib Gürşad dastanı ilə yetişmiş göytürkləri bir araya gətirdilər. Onlar Çin səddini aşıb Ötükənə gəldilər. Türk boylarını birləşdirdilər. Kutluk dövləti yenidən özünü topladı. İl "dövlət" deməkdir türklərdə. Ona görə də Kutluk dövlətini toplayan anlamında İlteriş Kutluk adı ilə anıldı. 682-ci ildə isə onun adı artıq İlteriş Kutluk xan idi.
İlteriş Kutluk xanın tariximizdəki yeri çox önəmlidir. Əgər bir az düşünsək, onun dəyərini dərhal anlaya bilərik. İlteriş Kutluk öz əməyi ilə ordu quran, Asiyanın göbəyində türkün azad yaşamaq iradəsini ortaya qoyan ilk böyüklərimizdən biridir. Ordusu dağılan, liderləri tutulub Çinə aparılan bir milləti ayağa qaldırmaq asandırmı? Uzun bir zaman içərisində buyruqsuz yaşamağa alışan boyları bir bayraq altında toplamaq asandırmı?
İlteriş Kutluk xan əvvəl dövləti təşkilatlandırdı. İstiqlalın qazanılıb, dövlətin qurulmasında birinci rolu olan Tonyukuk dövlət müşaviri oldu. O, ordu və diplomatiya işlərinin qaydaya salınması vəzifəsini öz üzərinə götürdü. Yeni dövlətin ilk hədəfi Çin oldu. Çünki Göytürk dövlətinin çox şeylərə ehtiyacı vardı. Bu baxımdan Çinə səfərlər təşkil olundu. Bu səfərlər nəticəsində Çin ordusu dağıdıldı, 685 və 687-ci illərdə böyük zəfərlər əldə edildi.
Göytürk dövlətinin yenidən güclü hala gətirilməsi uğrunda göstərdiyi fəaliyyətlərdə İlteriş Kutluk tək deyildi. Bilge Tonyukuk hər zaman onun yanında olub. O, hər zaman orduda xidmət edib, orduların sərkərdəsi olub.
692-ci ildə İlteriş Kutluk xan vəfat etdikdən sonra da Bilge Tonyukuk vəzifəsinə davam edərək türklüyə xidmət edib. Geniş mədəniyyəti, sağlam mülahizəsi və orijinal fikirləri ilə Bilge Tonyukuk türk dövlətlərində kağandan sonra gələn 2-ci adamlar arasında ləyaqət, itaət və qeyrət baxımından ilk sırada durur. Bu gün Orqun kitabələri olaraq bildiyimiz "Bengü" daşlarından ilkini tikən odur. Tonyukuk türklüyün əbədiliyini daşa nəqş etmə fikri ilə tariximizin aydınlaşmasında çox böyük xidmət göstərib. O, öz "Bengü" daşında belə deyir: "İlteriş xan qazanmayıb yox olsaydı, mən Bilge Tonyukuk qazanmasaydım, Kapqan xanın, Türk Sir millətinin yerində boy da, millət də yox olardı. İlteriş Kutluk xan, Bilge Tonyukuk qazandığına görə, Türk Bilge xanı Türk Sir millətini, Oğuz elini bəsləyib durur..."
Bu da bir həqiqətdir ki, İlteriş Kutluk xanın tariximizdəki yeri çox önəmlidir. O, türk tarixində ordusuz ikən dövlət qurma, dövləti canlandırma fikrini daşıyan türk böyüklərimizdən biridir. O, öz qeyrətilə ordu qurub, Asiyanın göbəyində türkün azad yaşama iradəsini canlandıran kağanlardandır. O, liderləri tutulub Çinə aparılan bir milləti ayağa qaldırıb, sıxıntılar içində yaşamağa alışan milləti bir bayraq altında toplayıb, Türk millətini yenidən güclü hala gətirib. "Türk" demək, bir mənada çətinliyə sinə gərən bir qəhrəman deməkdir. Bax, bu şüurla hərəkət edən İlteriş Kutluk xan gələcək nəvələrinə nümunə olan şəxsiyyətlərdən biridir.
Biz İlteriş Kutluk xana və Bilge Tonyukuka çox şey borcluyuq. Onlar türklərin böyük qardaşlarıdır. Türklüyün azad yaşaması üçün gecə-gündüz yatmadılar, çalışdılar və bizlərə istiqbal şüurunu anlatdılar. Onlar bizim sevimli atalarımızdır. Bizim bugünkü varlığımızın əsasında onların əməyi və alın təri vardır.
Orta Asiyanın bu qəhrəman övladlarını biz də qürurla xatırlayırıq.
Ruhları şad olsun!
Fazil QARAOĞLU professor
