Ta­rix­də iz bu­ra­xan­lar: Fa­ra­bi

Fəl­sə­fə, mu­si­qi, ri­ya­ziy­yat, tibb və bo­ta­ni­ka elmlə­ri üz­rə elm xa­di­mi, or­ta ça­ğın bö­yük fi­lo­so­fu, türk oğ­lu türk Fa­ra­bi bir türk öl­kə­si olan Qa­zax elin­də, Sey­xun ça­yı­nın Aris qo­lu ilə bir­ləş­di­yi yer­də­ki Fa­rab şə­hə­rin­də 873-cü il­də ana­dan olub. Əsl adı Mə­həm­məd ibn Tur­han ibn Uz­luğ əl-Fa­ra­bi­dir. Do­ğul­du­ğu şə­hər mü­na­si­bə­ti­lə ona Fa­ra­bi de­yi­lib. Qərb fəl­sə­fə alə­min­də Al­fa­ra­bi­us adı ilə ta­nı­nıb.

İlk təh­si­li­ni Fa­rab­da alan Uz­luğ oğ­lu Fa­ra­bi ata­sı­nın töv­si­yə­si­lə Bağ­da­da, o za­man­lar el­min mər­kə­zi olan bu gö­zəl şə­hə­rə elm öy­rən­mə­yə ge­dib. Ərəb di­li­ni Bağ­dad­da öy­rə­nib və hü­quq təh­si­li al­dıq­dan son­ra ora­da ha­kim və­zi­fə­sin­də iş­lə­yib. Am­ma onun əsl ma­ra­ğı fəl­sə­fə el­mi­nə olub. Bu ar­zu­su­na çat­maq üçün xris­ti­an fi­lo­so­fu Əbu Bişr Mə­ta ibn Yu­nus­dan fəl­sə­fə mən­ti­qi­ni öy­rə­nib. Fəl­sə­fə­yə olan eş­qi Fa­ra­bi­ni elə bü­rü­yüb ki, bu el­min o çağ­lar­da bi­li­nən us­tad­la­rı­nı təd­qiq et­mək ona tap­şı­rı­lıb. Son­ra­lar Har­ra­na ge­də­rək Yu­han­na ibn Xay­lan­dan öy­rən­dik­lə­ri ilə fi­kir dün­ya­sı­nı da­ha da ge­niş­lən­di­rib.

Fa­ra­bi­nin fəl­sə­fə­yə olan eş­qi onu xris­ti­an fi­lo­sof Əbu Bişr Met­ta ibn Yu­nus­la ta­nış ol­ma­ğa və on­dan dərs al­ma­ğa sövq edib. Aris­to­te­lin və Pla­to­nun əsər­lə­ri­ni də­fə­lər­lə oxu­yub və özü­nü ta­ma­mən fəl­sə­fə el­mi­nə bağ­la­yıb. Be­lə­cə, dün­ya ta­ri­xin­də xü­su­si ye­ri olan Fa­ra­bi fəl­sə­fi dü­şün­cə­lə­ri­ni ya­vaş-ya­vaş qə­lə­mə al­ma­ğa baş­la­yıb. Ki­tab­la­rı­nı ərəb­cə ya­zıb. Fa­ra­bi ərəb­cə, farsca, yu­nan­ca və la­tın­ca­nı mü­kəm­məl bir sə­viy­yə­də bi­lir­di.

Hə­kim­li­yə də ma­raq gös­tə­rən Fa­ra­bi tibb el­mi­nin in­cə­lik­lə­ri­ni nə­zə­ri ola­raq mə­nim­sə­yib. Fa­ra­bi o za­ma­nın bü­tün elmlə­ri­nə ma­raq gös­tə­rib. De­yir­lər ki, o bü­tün bun­la­rı fəl­sə­fə el­min­də də­rin­ləş­mək üçün edib. Mu­si­qi möv­zu­sun­da nə­zə­riy­yə­çi, həm də ic­ra­çı olan Fa­ra­bi ri­ya­ziy­yat və bo­ta­ni­ka ilə də cid­di-cid­di məş­ğul olub.

Fa­ra­bi keç­miş yu­nan fi­lo­sof­la­rı­nın əsər­lə­ri­ni ərəb­cə­yə çe­vi­rər­kən bir çox əla­və­lər edə­rək on­la­rı da­ha asan, oxu­naq­lı ha­la gə­ti­rib. Xü­su­si­lə Aris­to­te­lin əsər­lə­ri üzə­rin­də apar­dı­ğı təd­qi­qat iş­lə­rin­dən son­ra şərqli alim­lər onu "Mu­a­lim-i Sa­ni," yə­ni Aris­to­tel­dən son­ra "İkin­ci mü­əl­lim" yük­sək adı­na la­yiq gö­rüb­lər.

Bu də­yər­li fi­lo­sof elə də­rin fi­kir­lər irə­li sü­rüb ki, ya­şa­dı­ğı za­ma­nın və da­ha son­ra gə­lən­lə­rin əbə­di rəğ­bə­ti­ni qa­za­nıb. İb­ni Xal­li­ka­nın Fa­ra­bi üçün et­di­yi təs­bit be­lə­dir: "Fa­ra­bi is­lam fi­lo­sof­la­rı­nın ən bö­yü­yü­dür. Bil­di­yi fən­lər­də heç kəs onun sə­viy­yə­si­nə yük­sə­lə bil­mə­yib."

Elm dün­ya­sın­da mü­kəm­məl iz bu­ra­xan İbn Si­na və İbn Rüşt ki­mi Şər­qin bö­yük alim­lə­ri onun əsər­lə­rin­dən fay­da­la­nıb. İbn Si­na­nın bu söz­lə­ri Fa­ra­bi­nin də­yə­ri­ni or­ta­ya qoy­ma­ğa ye­tər: "Me­zat (açıq ar­tır­ma) yo­lu ilə al­dı­ğım Fa­ra­bi­nin "Al İba­na" ki­ta­bı­nı oxu­dum və bu ki­ta­bın sa­yə­sin­də o za­ma­na qə­dər an­la­ya bil­mə­di­yim me­ta­fi­zi­ka­nı ta­ma­mən qav­ra­dım. Bu ha­la ol­duq­ca çox se­vin­dim. Tan­rı­ya şü­kür­lər edə­rək səc­də et­dim, ka­sıb­la­ra sə­də­qə pay­la­dım..."

Bö­yük dün­ya ali­mi olan Fa­ra­bi elmlə­ri si­nif­lən­di­rib. On­dan əv­vəl elmlər tri­vi­um (üçüz­lü) və hu­at­ri­vi­um (dör­düz­lü) de­yə iki his­sə­də top­la­nır­dı. Nəhv, mən­tiq, bə­yan üçüz­lü elmlə­rə, ri­ya­ziy­yat, hən­də­sə, astro­no­mi­ya və mu­si­qi isə dör­düz­lü elmlər qis­mi­nə da­xil idi. Fa­ra­bi elmlə­ri fi­zi­ka, ri­ya­ziy­yat və me­ta­fi­zi­ka elmlə­ri ola­raq üçə ay­rı­lıb. Onun bu me­to­du av­ro­pa­lı alim­lər tə­rə­fin­dən də qə­bul edi­lib.

Ha­va tit­rə­şim­lə­rin­dən iba­rət olan səs ha­di­sə­si­nin mən­tiq­li iza­hı­nı da­hi elm ada­mı Fa­ra­bi ve­rib. O, tit­rə­şim­lə­rin dal­ğa uzun­lu­ğu­na gö­rə aza­lıb-ço­xal­dı­ğı­nı təc­rü­bə­lər qo­ya­raq təs­bit edib. Bu ix­ti­ra­sı ilə mu­si­qi alət­lə­ri­nin dü­zəl­dil­mə­sin­də la­zım olan qay­da­la­rı da kəşf edib. Bu fə­a­liy­yət­lə­ri ilə ya­na­şı, tibb sa­hə­sin­də araş­dır­ma­lar apa­ran Fa­ra­bi bu möv­zu­da müx­tə­lif dər­man­lar­la əla­qə­li bir əsər ya­zıb.

Üs­tün zə­ka və qey­ri-adi qa­bi­liy­yə­tə sa­hib olan ta­ri­xi şəx­siy­yət Fa­ra­bi sö­zün əsl mə­na­sın­da bö­yük bir fi­lo­sof idi. O, yu­nan fəl­sə­fə­si­ni ən in­cə ay­rın­tı­la­rı­na qə­dər təd­qiq edə­rək Aris­to­te­lin və Pla­to­nun əsər­lə­rin­də irə­li sü­rü­lən dü­şün­cə və fi­kir­lə­ri bir-bi­ri­nə uy­ğun­laş­dır­ma­ğa ça­lı­şıb. Son­ra­lar xü­su­si ça­lış­ma­la­rı ilə Qərb alə­min­də ta­nı­nan da­hi Fa­ra­bi­nin mü­kəm­məl əsər­lə­ri­nə bö­yük eti­bar gös­tə­ri­lib və o, Aris­to­tel­dən son­ra gə­lən bir fi­lo­sof ola­raq qə­bul edi­lib. Köh­nə­ni ye­ni fəl­sə­fə­yə bö­yük us­ta­lıq­la əla­və edən Fa­ra­bi mad­də, hə­yat, ka­i­nat, ölüm və son­ra­sı ki­mi tə­məl möv­zu­lar­da is­la­miy­yə­tin bil­dir­dik­lə­ri qar­şı­sın­da ta­ma­mi­lə aciz və çaş­qın­lı­ğa dü­şən Qərb alə­mi­nə keç­miş yu­nan fi­lo­sof­la­rı­nı xa­tır­la­da­raq on­la­rın fi­kir­lə­ri­ni an­la­dıb. Mon­teskyö, Spi­no­za ki­mi qərbli fi­lo­sof­lar Fa­ra­bi­nin əsər­lə­ri­nin tə­si­ri al­tın­da qa­lıb. Fə­qət is­lam dün­ya­sın­da və is­lam alim­lə­ri­nin ya­nın­da din­lə fəl­sə­fə­ni bir­ləş­dir­mək ar­zu­su pey­ğəm­bər­lər­lə keç­miş yu­nan fi­lo­sof­la­rı­nı bir tut­maq və bə­zi möv­zu­lar­da fi­lo­sof­la­rı irə­li ke­çir­mək is­tə­yi­nə gö­rə müs­bət rəğ­bət qa­za­na bil­mə­yib. Fa­ra­bi­nin əsər­lə­ri is­lam alim­lə­ri tə­rə­fin­dən di­dik-di­dik edi­lə­rək düş­dü­yü yan­lış­lar və po­zuq söz­lə­ri ən ki­çik ay­rın­tı­la­rı­na qə­dər gös­tə­ri­lib və is­bat edi­lib.

Fa­ra­bi əsər­lə­rin­də önə sür­dü­yü ide­al­lar nə­zə­riy­yə­si, ağıl­lar nə­zə­riy­yə­si, ağ­lı fə­al nə­zə­riy­yə­si nü­buv­vət, yə­ni pey­ğəm­bər­lik haq­qın­da­kı fi­kir­lə­ri, döv­lət və si­ya­sət nə­zə­riy­yə­lə­ri ilə məş­hur olub.

Fa­ra­bi­yə gö­rə, in­san­la­rın xoş­bəxtli­yi yal­nız döv­lət çər­çi­və­sin­də müm­kün­dür. İn­san­lar müx­tə­lif qa­bi­liy­yət­lə­rə ma­lik­dir, cə­miy­yə­tə və döv­lə­tə xid­mət­də müx­tə­lif və­zi­fə­lə­ri ye­ri­nə ye­ti­rir­lər. Ona gö­rə də döv­lət öz və­tən­daş­la­rı üçün elə şə­ra­it ya­rat­ma­lı­dır ki, on­lar öz­lə­ri­nin hə­qi­qi qa­bi­liy­yət­lə­ri­ni gös­tə­rə bil­sin­lər.

Fa­ra­bi haq­qın­da çox şey söy­lə­nib və ya­zı­lıb. Bun­lar­dan Qərb mən­bə­li olan­lar gö­zəl söz­lər­lə tə­rif edi­lib, is­lam alim­lə­ri­nin əsər­lə­rin­də isə fi­kir­lə­ri­nin yan­lış və po­zuq yer­lə­ri is­bat edi­lib. Bu­nun tə­mə­li fəl­sə­fə ilə din ara­sın­da­kı ay­rı­lıq­dır.

Din Uca Ya­ra­da­nın mə­lək va­si­tə­si­lə pey­ğəm­bər­lə­ri­nə bil­dir­di­yi iman, əməl və əx­laq əsas­la­rı­dır. Mən­bə­yi vəhydir. İs­lam di­nin­də ağıl vəhylə bil­di­ri­lən­lə­rə uyar. Fəl­sə­fə­nin mən­bə­yi isə ağıl­dır. Fi­lo­sof­lar vəh­yə inan­maz­lar. Gənc yaş­la­rın­dan eti­ba­rən keç­miş yu­nan fi­lo­sof­la­rı­nın ki­tab­la­rı­nı oxu­yan və za­ma­nın­da­kı fi­lo­sof­lar­dan uzun il­lər bo­yu dərslər alan Fa­ra­bi za­man­la fəl­sə­fə yo­lu­nu tu­ta­raq İs­lam di­ni­nin bil­dir­di­yi mə­lum iman əsas­la­rın­dan ay­rı­lıb. Onun bu ha­lı İs­lam di­ni­nin tə­məl ki­tab­la­rın­dan və is­lam alim­lə­ri­nin dərslə­rin­dən tam bir din bil­gi­si ala bil­mə­miş ol­ma­sı ilə izah edi­lir.

Fa­ra­bi bir çox dü­şün­cə və gö­rüş­lə­ri ilə Qu­ra­ni-Kə­rim və hə­dis­lər­lə bil­di­ri­lən iman əsas­la­rın­dan ay­rı­lıb. Bun­la­rın ara­sın­da ən əhə­miy­yət­li­lə­ri: pey­ğəm­bər­li­yin ça­lış­maq­la ələ ke­çə bi­lə­cə­yi­ni san­ma­sı, fi­lo­sof­la­rı pey­ğəm­bər­lə­rə bə­ra­bər və hət­ta on­lar­dan üs­tün bil­mə­si, mad­də­nin əzə­li ol­du­ğu­na inan­ma­sı, di­nə ye­ni şey­lər əla­və et­mək və bə­zi şey­lə­ri çı­xartmaq is­tə­mə­si­dir. Bu cür fi­kir­lə­rin sa­hi­bi­ni iman­sız­lı­ğa və təh­ri­fə gö­tür­dü­yü İs­lam di­ni­nin tə­məl ki­tab­la­rı­nın ha­mı­sın­da ya­zı­lı­dır. Bu əsər­lər­də is­lam alim­lə­ri tə­rə­fin­dən mad­də­nin əzə­li yox ikən son­ra­dan Uca Ya­ra­dan tə­rə­fin­dən ya­ra­dıl­dı­ğı­nı və ye­nə yox edi­lə­cə­yi­ni, pey­ğəm­bər­li­yin çox ça­lış­maq­la, elm təh­sil et­mək, çox iba­dət et­mək və yax­şı iş­lər gör­mək­lə ələ keç­mə­yə­cə­yi­ni, bu­nun Uca Ya­ra­da­nın bir lüt­fü və eh­sa­nı ol­du­ğu­nu, hər pey­ğəm­bə­rin pey­ğəm­bər­li­yi­nin əzəl­də təq­dir edil­di­yi­ni, dün­ya­ya pey­ğəm­bər ola­raq gəl­di­yi­ni və za­ma­nı gəl­dik­də pey­ğəm­bər­li­yi­nin özü­nə bil­di­ril­di­yi­ni, heç bir in­sa­nın, nə qə­dər yük­sə­lir­sə yük­səl­sin, pey­ğə­bə­rin də­rə­cə­si­nə ça­ta bil­mə­yə­cə­yi­ni, di­nin hər ba­xım­dan ta­mam ol­du­ğu­nu, bu xü­sus­lar­da or­ta­ya atı­la­caq ən ki­çik bir əla­və və ya çı­xar­ma­nın di­ni poz­maq ola­ca­ğı çox açıq və qə­ti bir dil ilə bil­di­ri­lir.

Fa­ra­bi­nin din möv­zu­sun­da irə­li sür­dü­yü fi­kir­lə­rin­də­ki yan­lış­lıq­lar şəx­sən imam Qa­za­li­ni və imam Rab­ba­ni ki­mi bö­yük is­lam alim­lə­ri­nin ki­tab­la­rın­da açıq bir şə­kil­də təs­bit edi­lib. Fa­ra­bi­nin tə­lə­bə­lə­rin­dən ən baş­da gə­lən­lə­ri Zə­kə­riy­ya ibn Adiyy və Sü­ley­ma­ni Si­cis­ta­ni­dir. Ta­nın­mış şəx­siy­yət­lər ibn Rüşd, ibn Hazm və ibn Si­na da Fa­ra­bi­nin əsər­lə­ri­nin tə­si­ri al­tın­da qa­la­raq ye­ti­şib­lər.

Ko­sa saq­qal­lı, qı­sa boy­lu ola­raq təs­vir edi­lən Fa­ra­bi ey­ni za­man­da bir bəs­tə­kar idi. Ka­non adın­da­kı çal­ğı alə­ti­ni o kəşf edib: rü­bab de­yi­lən çal­ğı­nı in­ki­şaf et­dir­mək­lə onu bu­gün­kü ha­lı­na gə­ti­rib. Onun çox say­da bəs­tə­si var. Fa­ra­bi­nin mu­si­qi­ni ya­xın­dan bil­mə­si, ona də­rin­dən bə­ləd ol­ma­sı, özü­nün də mu­si­qi alə­tin­də çal­ma­ğı ba­car­ma­sı tə­sa­dü­fi de­yil. Çün­ki qə­dim­dən türklər düş­mən üzə­rin­də qə­lə­bə çal­dıq­dan son­ra qə­lə­bə­lə­ri­ni mu­si­qi ilə qeyd edib və məc­lis­lə­ri­nə el aşıq­la­rı­nı də­vət edib­lər. Türklə­rin o dövrdə mə­ha­rət­lə et­di­yi ifa­lar on­la­rın el şən­lik­lə­ri­nin ru­hu idi. Tə­bii ki, be­lə bir mü­hit­də bö­yü­yən Fa­ra­bi hə­lə uşaq yaş­la­rın­da mu­si­qi alə­tin­də çal­ma­ğı öy­rən­miş­di. Ona gö­rə də o mu­si­qi sa­hə­si­ni təd­qiq edə­rək bu sa­hə­ni el­mi şə­kil­də təd­qiq edən ilk alim ol­maq şə­rə­fi­nə na­il olub. Onun "Mu­si­qi haq­qın­da bö­yük ki­tab" ad­lı əsə­ri bu gün də araş­dır­ma­çı mu­si­qi­şü­nas­lar üçün qə­dim türk və şərq mil­li mu­si­qi­si­ni öy­rən­mək və təd­qiq et­mək ba­xı­mın­dan ol­duq­ca qiy­mət­li bir mən­bə­dir.   

Fa­ra­bi­nin çox say­da əsər­lə­ri gü­nü­mü­zə gə­dər gə­lib ça­tıb. Bu əsər­lə­rin ən ta­nı­nan­la­rı bun­lar­dır: "İh­sau'l Ulum" (Elmlə­rin sa­yı­mı), "Ki­ta­bi Fü­su­sü'l Hi­kem" (Hik­mət­lə­rin əsas­la­rı), "Si­ya­sə­tü'l Me­de­niy­ye" (Mə­də­ni si­ya­sət), "Me­di­ne­tül Fa­zı­la" (Fə­zi­lət şə­hər­ci­yi), "Fel­se­fe­tu Ef­la­tun" (Əf­la­tu­nun fəl­sə­fə­si), "Fel­se­fe­tu Aris­to" (Aris­to­te­lin fəl­sə­fə­si).

Fa­ra­bi­nin "İh­sa­uTl Ulum" əsə­ri ərəb di­lin­də ya­zı­lan ən bö­yük və ilk elmlər en­sik­lo­pe­di­ya­sı­dır. Bu, Fa­ra­bi­nin la­tın­ca­ya çev­ri­lən dörd əsə­rin­dən bi­ri­dir. Bu əsər elmlə­ri böl­mə­lə­rə ayır­ma nə­zə­riy­yə­si ba­xı­mın­dan əsrlər bo­yu fi­kir dün­ya­sı­na çox bö­yük tə­sir gös­tə­rib.

Dün­ya­nı gəz­mək üçün bir sə­ya­hə­tə çı­xın. Bu sə­ya­hət­də bi­lən adam­la­ra be­lə bir su­al ve­rin:

"Ərəb­lə­rə öz dil­lə­rin­də ilk bö­yük en­sik­lo­pe­di­ya­nı qa­zan­dı­ran, Şər­qə Aris­to­te­li hə­qi­qi an­lam­da ta­nı­dan, Qər­bə mu­si­qi alət­lə­ri haq­qın­da ilk hə­qi­qi tə­li­ma­tı ve­rən, fəl­sə­fə, mu­si­qi, ri­ya­ziy­yat, tibb və bo­ta­ni­ka ali­mi kim­dir?" Ala­ca­ğı­nız ca­vab "FA­RA­Bİ" ola­caq! Yə­ni Fa­ra­bi ir­si bu gün də öz əhə­miy­yə­ti­ni qo­ru­yub sax­la­maq­da da­vam edir və o, əbə­diy­yə­tə ki­mi özün­dən son­ra qo­yub get­di­yi zən­gin el­mi əsər­lə­ri ilə ya­şa­ya­caq.

Dün­ya­mı­za gə­lən ən bö­yük elm gü­nə­şi, müx­tə­lif elm sa­hə­lə­rin­də bö­yük ix­ti­ra­la­rı olan Fa­ra­bi 950-ci ilin yan­var ayın­da Şam­da və­fat edib, Ba­büs­sa­ğır mə­zar­lı­ğı­na dəfn edi­lib.

Ru­hu şad ol­sun!

Fa­zil QA­RA­OĞ­LU
pro­fes­sor