Anklav (eksklav) ərazilər faktoru və geosiyasət...

Naxçıvan, Kərki, Alyaska...

Bu gün dünyanın ayrı-ayrı regionlarında geosiyasi maraqların toqquşmasından irəli gələn konfliktlərin beynəlxalq təhlükəsizliyə ciddi təhdid yaratdığı bir reallıqdır. Enerji resursları, onların çatdırılması marşrutları, habelə hərbi dominantlıq üçün əlverişli ərazilərə nəzarəti ələ keçirmək uğrunda böyük güc mərkəzlərinin kəskinləşən qarşıdurması fonunda neçə-neçə dövlətin atəşə atıldığını, qan-qadaya sürükləndiyini müşahidə edirik.
Məhz belə geosiyasi oyunların ssenariləri etnik separatizm və dini radikalizm kartından istifadə olunmasını da nəzərdə tutur. Son illər beynəlxalq hüquqda təsbit olunmuş dövlətlərin ərazi bütövlüyü prinsipinin prioritetliyini mübahisələndirmək cəhdləri məkrli məqsədlərdən xəbər verir. Həmçinin, xalqların öz müqəddəratını təyin etməsi prinsipinin mahiyyətini təhrif etməyə yönələn addımların kölgəsində xüsusi maraqlar dayanır. Bütün bunlar uzun illər formalaşmış dövlətlərarası münasibətlər sisteminin dayanıqlı qalmasını sual altında qoyur.
Bir sıra konfliktoloqlar yuxarıda qeyd olunan proseslər fonunda anklav (eksklav) ərazilərə malik dövlətlərin yeni təhlükələrlə üzləşə biləcəyini vurğulayırlar. Bu məsələnin gündəmə gətirilməsi anklav (eksklav) ərazilər mövzusunda araşdırma və təhlilləri aktuallaşdırır. Öncə anklav ərazi termininin mənasına aydınlıq gətirək. Anklav bir dövlətin digər dövlətin ərazisi ilə tam əhatə olunmuş ərazisidir. Əgər belə ərazi bir deyil, bir neçə dövlətin tam əhatəsindədirsə, eksklav adlanır. Özgə ərazi ilə tam əhatə olunmayaraq dənizə (okeana, digər su hövzələrinə) çıxışa malik ərazilər var ki, terminologiyada yarıeksklav kimi qəbul olunub.
Dünyada anklav (eksklav) əraziyə malik onlarla dövlət var. Azərbaycan, Türkiyə, Rusiya, ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya, Belçika, İspaniya, Özbəkistan, Efiopiya, Argentina və digərləri bu dövlətlərin sırasındadır. Həmin dövlətlərə məxsus müəyyən ərazilərin anklav (eksklav) vəziyyətinə düşməsinin səbəbləri müxtəlifdir. Bəzi araşdırmalar göstərir ki, ayrı-ayrı dövlətlərin müəyyən ərazisinin anklav vəziyyətində olması tarixi ədalətsizlik faktıdır. Belə ki, imperiyaların qurulması və çöküşü, dünya müharibələri, xüsusi siyasi-iqtisadi və hərbi çəkisi olan böyük dövlətlərin geosiyasi maraqlarına uyğun cızılan sərhədlər bəzi ölkələrin ərazi itkisinə, ərazi bütövlüyünün parçalanmasına gətirib çıxarıb.
Tarixi ədalətsizlik faktlarından konkret ikisi üzərində dayanmağı vacib bilirəm. Azərbaycanın qədim yurdu Naxçıvanın ölkə ərazisinin əsas hissəsindən ayrı düşməsi sovet hakimiyyəti illərində baş verib. 1920-ci ildə tarixi ərazimiz olan Zəngəzurun Ermənistana verilməsi ilə Naxçıvanın eksklav əraziyə çevrilməsinin təməli qoyulub. Bu ədalətsizliyin acı nəticələri SSRİ-nin dağılmasından sonra özünü tam sərtliyi ilə göstərdi. Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin alovlanması Naxçıvana da təsirsiz qalmadı. Ermənilər Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikasının anklav ərazisi olan Kərki kəndini işğal etdilər. Bundan əlavə, Naxçıvan MR ərazisinin Ermənistan tərəfindən blokadada saxlanması münaqişə başlayandan bu günədək davam edir. Əlbəttə, Azərbaycan bu vəziyyətdə Naxçıvanın müdafiəsinin gücləndirilməsi, sosial-iqtisadi inkişafının təmin olunması yönündə bütün zəruri tədbirləri görür. Eləcə də MR-in nəqliyyat blokadasından çıxarılması üçün qonşu İran və Türkiyə dövlətləri ilə əməkdaşlığa xüsusi önəm verilir. Bakı-Tiflis-Qars dəmir yolu layihəsinin reallaşdırılması Naxçıvana yeni nəqliyyat dəhlizinin açılmasını mümkün edəcək. Bu gün Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi ilə bağlı aparılan çətin sülh danışıqlarının gündəliyində Naxçıvanın blokadasının götürülməsi məsələsi də müzakirə predmetidir.
Qardaş Türkiyənin timsalında da anklav ərazi ilə bağlı problemin aktuallığını görmək olar. Məlum olduğu kimi, I Dünya müharibəsinin nəticəsi olaraq Osmanlı imperiyası süquta uğradı. Bu süqutun ən ağrılı tərəflərindən biri ərazi itkiləri idi. Türkiyə Cumhuriyyəti qurularkən ağır savaşlardan keçməklə türk xalqı həm dövlətçiliyini xilas etdi, həm də ərazi suverenliyinin bərpasına nail oldu. O dövrdə bu suverenlik Osmanlının torpaq mirasını bütünlüklə əhatə etmədi və edə bilməzdi. Ancaq Türkiyə Cumhuriyyəti o vaxt gücü yetdiyi qədər öz suveren haqlarının, tarixi irsinin qorunmasında dirəniş göstərdi. Belə ki, Osmanlı dövlətçiliyinin banisi Süleyman şahın dəfn olunduğu türbənin yerləşdiyi ərazinin yeni cumhuriyyətin sərhədləri xaricində qalmasına baxmayaraq, oranın Türkiyəyə məxsus anklav kimi tanınması Lozanna sazişində öz əksini tapıb.
1973-cü ildə isə yaxınlıqda su anbarının tikintisi səbəbindən türbə Suriyada yeni əraziyə - Hələb vilayətinin Karakozak kəndi yaxınlığına köçürülüb. Bu anklav türk mehmetcikləri tərəfindən qorunurdu. 2011-ci ildən Suriyada vətəndaş müharibəsinin başlanması və getdikcə dərinləşməsi, son aylarda isə İŞİD terror qruplaşmasının bu ölkədə geniş əraziləri ələ keçirməsi Suleyman şah türbəsinin təhlükəsizliyi məsələsini gündəmə gətirdi. Bu vəziyyətdə Türkiyə Süleyman şahın məzarının öz sərhədlərinə yaxın təhlükəsiz əraziyə daşınmasını həyata keçirdi.
Göründüyü kimi, müəyyən tarixi şəraitlərdə ayrı-ayrı dövlətlərin anklav (eksklav) əraziləri üzərində öz suverenliyini həyata keçirməsi ciddi sınaqlarla üzləşə bilər.
Elə anklavlar (eksklavlar) var ki, onların yaranması prosesi dinc şəraitdə keçib. Burada hansısa ərazi mübahisəsi heç bir rol oynamayıb. Bu halda, əlverişli torpaq mübadiləsi və ya böyük iqtisadi mənfəət müqabilində ərazi güzəşti reallaşdırılıb. Belə addımlar tarixdə böyük imperiyaların öz ucqar əraziləri ilə bağlı yeritdiyi siyasətin xarakterik cəhətlərindən biridir. Məsələn, ABŞ-ın Alyaska ştatı keçmişdə Rusiyaya məxsus torpaq olub. 1867-ci ildə Rusiya tərəfindən ABŞ-a 7,2 milyon dollara (qızılla) satılıb. Alyaska şərqdə Kanada ilə əhatə olunub, Berinq körfəzinin kiçik sahəsi üzrə isə Rusiya ilə həmsərhəddir, Şimal Buzlu və Sakit okeanlara çıxışı var. Dünyada sahəsinə görə böyük yarıeksklavlardan biri hesab olunur.
Dünya tarixində müharibələrdə qalib (işğalçı ölkə və ya ölkələr qrupu üzərində) dövlətlərin çəkdikləri ziyanın əvəzində, beynəlxalq razılaşmaya görə, "torpaq payı"na yiyələndiyi hallar da mövcud olub. Həmin "torpaq payı"nın anklav və ya eksklav ərazi kimi yeni sahibinin ixtiyarına keçdiyi nümunələr də maraqlı tarixi faktlar sırasındadır. Məsələn, II Dünya müharibəsindən sonra, 1945-ci ildə Potsdam razılaşmasına əsasən, Şərqi Prussiyanın bir hissəsi olan Keniqsberq SSRİ-yə verilib. 1946-cı ildən Kalininqrad vilayəti adlandırılan bu ərazi RSFSR-in tərkibinə yarıanklav olaraq qatılıb. Polşa və Litvanın ərazisi ilə əhatələnmiş, Baltik dənizinə çıxışı olan vilayətin alman və litov əhalisi 1947-ci ildə Almaniyaya deportasiya edilib. SSRİ dağılandan sonra, yeni beynəlxalq sərhədlər nəzərə alınmaqla, Rusiyanın yarıeksklav ərazisi kimi tanınır.
Anklav (eksklav) ərazilər sahəsi, hüquqi statusu, əhalisinin sayı və etnik tərkibi, dini icmaların mövcudluğu, idarəetmə forması, iqtisadi potensialı, aid olduğu ölkə ilə kommunikasiya əlaqələri, hərbi-strateji mövqeyi və coğrafi özəllikləri baxımından fərqlənir. Beynəlxalq analitik mərkəzlər tərəfindən bu fərqlilikdən irəli gələn mürəkkəb reallıqlar barədə tədqiqatlar aparılır. Belə tədqiqatların aparılması anklav (eksklav) ərazilərin inkişaf perspektivlərinin proqnozlaşdırılmasına öz töhfəsini verir. Həmçinin, bu tədqiqatlar anklav (eksklav) ərazilərlə bağlı beynəlxalq hüquq normalarının təkmilləşdirilməsi üçün informasiya mənbəyi kontekstində əhəmiyyətlidir.
Bəzi təhlillərə görə, federasiya və konfederasiya quruluşlu birliklərdə oturuşmuş siyasi-hüquqi sistem, iqtisadi tərəqqi, birgə təhlükəsizlik maraqları və mədəni inteqrasiya üzv ölkələrə məxsus anklav (eksklav) ərazilərlə bağlı ziddiyyətlərin nizamlanmasına zəmin yaradır. Həmçinin, unitar tipli dövlətlərin də iqtisadi-hərbi güc daşıyıcısı, zəngin mədəni irs sahibi olması, tolerant cəmiyyət quruculuğu faktoru anklav (eksklav) ərazilərində suverenlik funksiyalarının qətiyyətlə həyata keçirilməsini şərtləndirir.
Anklav (eksklav) ərazilərinin olması dövlətlər üçün müəyyən dərəcədə təhlükəsizlik risqi yaradır və onların saxlanması üçün iqtisadi xərclərini artırır. Həmin təhlükəsizlik risqləri arasında əsasən qonşu dövlətlərin ərazi iddialarından yaranan hərbi xarakterli təhdidləri, anklavın (eksklavın) əhalisi tərkibində etnik və dini icmaların separatizmə meyllənməsini və ya buna kənardan təhrik edilməsini, ölkənin əsas ərazisindən təcrid şəraitində yaşamağın çətinliklərini əsas gətirən müəyyən yerli əhali qruplarının ərazidən miqrasiyasını və əhali məskunlaşmasının zəifləməsini göstərmək olar. Anklavın (eksklavın) sosial rifahı isə ölkənin əsas ərazisi ilə kommunikasiya əlaqələrinin davamlılığından, iqtisadi inkişaf üçün yerli imkanlara bağlı infrastrukturun formalaşmasından xeyli dərəcədə asılıdır. Qeyd olunan məsələlər dövlətlərdən uğurlu siyasi-iqtisadi strategiya, incə diplomatiya, təhlükəsizlik çağırışlarına adekvat addımlar atmağı tələb edir. Bu parametrlər baxımından ölkəmizin təcrübəsi unikaldır və gördüyü işlər uzaqgörənliyin, praqmatizmin təzahürüdür.
Hansısa hərbi təhdidlə üzləşməsindən, iqtisadi təzyiqə məruz qalmasından, hərbi-siyasi bloklara və ya iqtisadi ittifaqlara qəbul olunması şərtlərindən asılı olmayaraq, heç bir dövlət öz iradəsi ilə əraziləri üzərində hüquqlarının məhdudlaşdırılmasına razılaşmaz, habelə torpağının bir qarışını belə güzəştə getməz. Ərazi bütövlüyü dövlətin anklav(eksklav) ərazisini də özündə əhatə edən vahidliyi, bölünməzliyi və müstəqilliyinin təməl prinsipidir. Dövlətlər bu təməl prinsiplərin qorunmasında dəstək qazanmağa həmişə həssas yanaşıb. Tarixə nəzər salsaq, bəzi ölkələrin anklav (eksklav) ərazilərinin toxunulmazlığının qarantı qismində nüfuzlu dövlətlərin dayandığını görürük. Bu faktorun özü də anklav (eksklav) ərazilərin geosiyasət müstəvisində xüsusi yerinin göstəricisidir.