Azərbaycan mədəniyyət tarixi və azərbaycançılıq...

Azərbaycan mədəniyyəti tarixən azərbaycançılıq ruhunu ehtiva edib. Milli ideologiyamız uzun əsrlər boyu mədəniyyət və incəsənətimizə sirayət edib. Azərbaycanın mədəniyyət tarixinin inkişafı azərbaycançılığın daha geniş səviyyədə inkişafını sürətləndirib. Azərbaycançılıq vahid dövlətçi ideologiyadır və mədəniyyətimizin hər sahəsini əhatə etməyi bacarır.
Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin inkişaf və tərəqqi dövrü haqqında Azərbaycanın mədəniyyətşünas alimlərinin, tarixçilərin, ədəbiyyatşünasların, yerli və xarici alimlərin yazılarına, mənbə və məxəzlərdə yer alan faktlara istinadən "Vikipediya" Açıq Ensiklopediyasının tərtib etdiyi "Azərbaycan mədəniyyəti" məqaləsində vurğulanır ki, Səfəvilərin süqutundan sonra, XVIII əsrdə əsasən Azərbaycanda türk mənşəli sülalələrin idarə etdiyi xanlıqlar əmələ gəlib. 1813-cü il Gülüstan müqaviləsi və 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə Şimali Azərbaycan Rusiya hakimiyyətinə keçmiş, Cənubi Azərbaycan isə İranın tərkibində qalıb. Beləliklə, Araz çayı sərhəd olmaqla, azərbaycanlılar iki ayrı imperiyanın tərkibində qalmağa məcbur olmuş, İran və Rusiya mədəniyyətinin təsirində qalan azərbaycanlılar iki əsrlik sosial təkamül nəticəsində bir-birindən fərqlənməyə başlamışlar: "1822-ci ildə süqut etmiş Qarabağ xanlığının paytaxtı Şuşa şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin mərkəzlərindən biri olub. Bu şəhər müəyyən bir dövr ərzində bir çox Azərbaycan ziyalıları-şairlər, yazıçılar və xüsusən musiqiçilərin (Azərbaycan aşıqları, Azərbaycan muğam ifaçıları, qopuz ifaçıları) evi olub. Şuşa şəhərinin tarixi mərkəzində 549 qədim bina (bunlardan 72-si Azərbaycan tarixində iz qoymuş şəxslərin yaşayış evləri və ya ev muzeyləridir), 17 məhəllə bulağı, 17 məscid, 6 karvansara, 3 türbə, 2 mədrəsə, bir neçə kilsə və monastır, 2 qəsr və qala divarları yerləşir. Bu abidələrin çoxu XIX əsrdə yaşamış Azərbaycan memarı Kərbəlayi Səfixan Qarabaği tərəfindən tikilmiş və həmin dövrün ən məşhur nəqqaşı Kərbəlayi Səfərəli tərəfindən bəzədilib".
Tədqiqatçıların yazdığına görə, Lahıc uzun müddət misgərlik sənəti ilə məhşur olub. Sənətşünaslar vurğulayır ki, mis yaradıcılığının inkişafı qalayçılıq və dəmirçilik kimi əlavə sahələrin inkişafına gətirib çıxarıb. "Azərbaycan mədəniyyəti"ndə qeyd edilir ki, mis qab-qacaqlarda istifadə edilən bəzəklərə buta, üçləçəkli yarpaq, üçbucaq və içi ornamentlərlə doldurulan ovallar daxildir: "XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olması ilə burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olmuşlar.
1918-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan Milli Şurası Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsini qəbul edərək rəsmən Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin yaranmasını elan edib. 23 ay mövcud olan bu dövlət tarixə müsəlman Şərqindəki ilk demokratik və dünyəvi respublika (5 il sonra, 1923-cü ildə Türkiyə Cumhuriyyəti yaranıb) olaraq keçmiş və Azərbaycan qadınlara səsvermə hüququ verən ilk müsəlman ölkəsi olub.
Sovet Azərbaycanı dövründə Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında əsaslı dəyişiklik baş verib. 1939-cu ildə Moskvada Azərbaycan sovet memarları Sadıq Dadaşov və Mikayıl Hüseynovun proyekti əsasında Azərbaycan pavilyonu qurulub. Pavilyondakı ekspozisiya Azərbaycan SSR-in və onun mədəniyyətinin inkişafına həsr edilib. 1930-cu idə Aleksandr Şirvanzadə Azərbaycan SSR-in ilk xalq yazıçısı, 1931-ci ildə Qurban Pirimov Azərbaycan SSR-in ilk xalq artisti, 1956-cı ildə Səməd Vurğun Azərbaycan SSR-in ilk xalq şairi olub. 1953-cü ilin may ayında Azərbaycan SSR-in Mədəniyyət Nazirliyi yaradılıb.
1988-ci ildə müğənni və bəstəkar Polad Bülbüloğlu mədəniyyət naziri olub. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 30 yanvar 2006-cı il tarixli Fərmanı ilə Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi əsasında Azərbaycan Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi yaradılıb. Həmin ildə Azərbaycanın mədəniyyət naziri olaraq Əbülfəs Qarayev təyin edilib.
14 fevral 2011-ci ildə "zəngin Azərbaycan mədəniyyətinin bəşəri dəyərlərini dünyaya çatdırmaq, həmçinin, dünya mədəniyyət incilərini ölkəmizdə təbliğ etmək, gənc nəslin bədii-estetik zövgünü formalaşdırmaq" məqsədi daşıyan Mədəniyyət TV yayıma başlayıb.
57-ci "Avroviziya" mahnı müsabiqəsi 2012-ci ildə Azərbaycanın paytaxtı Bakıda, xüsusi olaraq bu yarışma üçün tikilmiş Bakı Kristal Sarayında keçirilib. 2011-ci il "Avroviziya" mahnı müsabiqəsində Azərbaycanı təmsil edən Nigar Camal və Eldar Qasımov "Running Scared" mahnısı ilə birinci yerə çıxdıqdan sonra ölkəmiz bu yarışmanı, tarixində ilk dəfə olaraq, keçirmə hüququ əldə edib.
2015-ci ildə isə Azərbaycanda dünya tarixində ilk dəfə keçirilən Avropa Oyunları baş tutub.
Azərbaycanın Mərkəzi Bankı tərəfindən 1996-cı ildə Məhəmməd Füzulinin 500 illiyinə, 1999-cu ildə "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının 1300 illiyinə, 2008-ci ildə Nizami Gəncəvi, Bülbül və Üzeyir Hacıbəyova, 2010-cu ildə milli mətbuatın 135 illiyinə həsr edilmiş xatirə sikkələri buraxılıb.
2005-ci ildə buraxılmış Azərbaycan manatı əskinaslarının üzərində Azərbaycan milli musiqi alətləri, Azərbaycan xalçaları, şəbəkə, Azərbaycan himni, latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının tamamlayıcı hərfləri (ö, ğ, ş, ə), Azərbaycan milli ornamentləri təsvir edilib.
2000-ci ildə Şirvanşahlar sarayı və Qız qalası ilə birlikdə İçərişəhər, 2007-ci ildə Qobustan qaya rəsmləri UNESCO-nun Ümumdünya irsi obyektlərinin siyahısına daxil edilib.
2005-ci ildə Məhəmməd Füzuli adına AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan əlyazmalardan üçü - İbn Sinanın "Tibb elminin qanunu" əsəri (II cild), Rüstəm Curcaninin "Nizamşahın ehtiyatları" əsəri, Əbu Əl-Qasım Əl-Zəhrəvinin "Əl-Məqalə əs-Sələsun" əsəri "Təbabət və əczaçılıq işi üzrə orta əsr əlyazmaları" adı altında Azərbaycanda UNESCO-nun Dünya Sənəd İrsi - "Dünyanın yaddaşı" siyahısına daxil edilib.
2008-ci ildə Azərbaycan muğamı, 2009-cu ildə Azərbaycan aşıq sənəti, 2010-cu ildə Novruz bayramı, 2011-ci ildə Azərbaycan xalça toxuculuğu ənənəvi sənəti, 2012-ci ildə Azərbaycan tar ifaçılıq sənəti və onun hazırlanma ustalığı, 2013-cü ildə Qarabağ atı ilə oynanılan çovqan atüstü oyunu, 2014-cü ildə qadın baş örtüyü - kəlağayının düzəldilməsi və geyinilməsi ənənəvi incəsənəti və onun simvolizmi, 2015-ci ildə isə Lahıc misgərlik sənəti UNESCO-nun Qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilib".
Tədqiqatçılar vurğulayır ki, 2009-cu il üçün Bakı şəhəri və 2018-ci il üçün Naxçıvan şəhəri "İslam mədəniyyətinin paytaxtı" seçilib. Şəki şəhəri isə 2016-cı il üçün "Türk dünyasının mədəniyyət paytaxtı" seçilib.
Azərbaycanın qədim və antik dövrlər memarlığı haqqında bilgi verən mənbələrdə qeyd edilir ki, tarix öncəsi dövrlərə aid yaşayış yerləri olan meqalitik və siklopik tikililərin qalıqları (xalq yaşayış yerləri olan "qaradam"ların ilkin forması) Kiçik Qafqazın dağlıq hissələrində və Naxçıvan ərazisində aşkarlanıb. Bu cür tikililər Azərbaycanda Eneolit və Erkən Tunc dövrünə aid edilir. Belə yaşayış yerlərinə nümunə olaraq Füzuli rayonu ərazisində Qaraköpəktəpə, Sədərək rayonu ərazisində Sədərək qalası, Ağdam rayonu ərazisində Üzərliktəpə, Babək rayonu ərazisində Çalxanqala, Ağstafa rayonu ərazisində Qarğalar təpəsi, Babək rayonu ərazisində I Kültəpə, Cəlilabad rayonu ərazisində Əliköməktəpə və Şərur rayonu ərazisindəki Oğlanqala yaşayış yerlərini göstərmək olar: "Manna dövrünün memarlığı İranın Qərbi və Şərqi Azərbaycan ostanları ərazisindəki abidələr əsasında qismən öyrənilib. Manna dövrü memarlığını özündə əks etdirən abidələrə nümunə olaraq Urmiya gölü ətrafında yerləşən Həsənli, Dinhatəpə, Göytəpə, Həftəvantəpə və Gilan ostanı ərazisindəki Rudbar şəhəri yaxınlığında yerləşən Marlıqtəpə yaşayış yerlərini göstərmək olar. Manna dövrü kimi, Atropatena dövrü memarlığını əks etdirən əsas abidələr də İran İslam Respublikası ərazisindədir. Bu cür abidələrə nümunə olaraq Atropatenanın paytaxtı olmuş Qazaka şəhərinin qalıqlarını əks etdirən Təxti Süleyman yaşayış yeri və Kürdüstan ostanı ərazisində Saqqız şəhəri yaxınlığında yerləşən Kerefto mağara-məbədini göstərmək olar. Azərbaycan Respublikası ərazisində Atropatena dövrü memarlığı qismən Sabirabad rayonu ərazisindəki Ultan qalası yaşayış yeri əsasında öyrənilib. Qafqaz Albaniyasının memarlığı əsasən Azərbaycanın şimal-qərb və qərb rayonlarında saxlanmış abidələr (Şəki rayonu ərazisindəki Kiş, Zəyzid, Bideyiz kilsələri və Dairəvi məbəd, Şabran rayonu ərazisində Çıraqqala, Qəbələ rayonu ərazisindəki Kabalaka yaşayış yeri və Kilsədağ kilsəsi, Qax rayonu ərazisindəki Qum bazilikası, Ləkit kilsəsi, Yeddi kilsə monastırı, Mingəçevir kilsə kompleksi, Qazax rayonu ərazisində Avey kilsəsi, Xocavənd rayonu ərazisində Amaras monastırı, Laçın rayonu ərazisindəki Ağoğlan bazilikası və sair) əsasında öyrənilib. Azərbaycan ərazisində orta əsrlər xristian feodal dövlətlərinin memarlığı isə əsasən qərb rayonları və Qarabağ ərazisindəki abidələr (Kəlbəcər rayonu ərazisində Gəncəsər və Xudavəng monastırları, Lex qalası, Gədəbəy rayonu ərazisində Həmşivəng monastırı, Ağdam rayonu ərazisində Müqəddəs Yelisey monastırı, Tərtər rayonu ərazisində Üç körpə və Xatirəvəng monastırları, Craberd və Xoxanaberd qalaları, Xocalı rayonu ərazisində Qaxaç qalası və s.) əsasında qismən tədqiq edilib. Azərbaycan ərazisində dövrümüzə çatmış ən qədim tikililər Qum bazilikası, Ləkit kilsəsi və Bakıdakı Qız qalasının təməl hissəsi hesab edilir".
Tədqiqatçılar yazır ki, orta əsrlər memarlığı haqqında yazılana görə, erkən feodal dövrü memarlığı Azərbaycanda nəhəng müdafiə qurğularının - Beşbarmaq, Gilgilçay və Zaqatala sədlərinin inşası ilə xarakterikdir.
Azərbaycan ərazisində ən qədim islami tikililər VII əsrdə Ağsuda inşa edilmiş məscid və Şamaxı cümə məscididir. VIII əsrdə Azərbaycanın ərəblər tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra ölkə ərazisində islam mədəniyyətinin yayılmasına başlanır, məscidlər, minarələr, mədrəsələr və türbələr inşa edilir.
Tədqiqatçılar yazır ki, IX-X əsrlərdə Ərəb Xilafətində mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsindən sonra Azərbaycanda müxtəlif kiçik sülalələr qısamüddətli hakimiyyətlərini qurmağa müvəffəq olmuşlar: "Həmin dövrdə əsas yaşayış məntəqələri olan Bərdə, Şamaxı, Beyləqan, Gəncə, Naxçıvan, Marağa, Təbriz, Urmiya şəhərləri ətrafında spesifik xüsusiyyətlərə malik yerli memarlıq məktəbləri (Şirvan-Abşeron, Arran və Naxçıvan-Marağa) formalaşır. Bu memarlıq məktəblərindən Naxçıvan-Marağa məktəbi mükəmməl keramik-kaşı fasad işləmələri, Şirvan-Abşeron məktəbi hamar divar səthi və memarlıq elementlərinin plastik işləmələrinin kontrastı, Arran memarlıq məktəbi isə kərpic işləmələri ilə fərqlənir. XII-XIII əsrlər Azərbaycan memarlığının ən gözəl nümunələri Möminəxatun, Yusif Küseyir oğlu, Gülüstan türbələri, Bakıdakı Qız qalası, Qırmızı və Göy Günbəd türbələri, Mərdəkandakı dairəvi və dördkünc qəsrlər, Nardaran və Bayıl qəsrləri, həmçinin Pirsaatçay xanəgahıdır.
XIV-XVI əsrlərdə şəhərlərin genişlənməsi ilə kərpic və daş inşaatı inkişaf edir ki, bunun da ən gözəl nümunəsi Şirvanşahlar sarayı hesab edilir. Yerli memarlıq məktəblərinin ənənələri bu dövrlərə aid bürc formalı türbələrdə (Bərdə, Qarabağlar və Xaçındərbətli türbələri) və Ramana qalasının, həmçinin, ikiyaruslu və gümbəzli quruluşa malik olan Diribaba türbəsinin, Təbrizdə Göy məscid, Sultaniyyədə Olcaytu Xudabəndə türbəsi, Gəncə Cümə məscidinin memarlığında davam etdirilir.
XVII-XVIII əsrlərdə Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin baş verməsi səbəbi ilə monumental memarlıq nümunələrinin inşası azalır, buna baxmayaraq, həmin dövrdə Gəncə İmamzadə türbəsinin və Xan sarayının, Şəkidə divar rəsmləri ilə zəngin Xan sarayının, İrəvanda Sərdar sarayının və Göy məscidin inşası başa çatdırılır".
Tədqiqatçılar yazır ki, XIX əsrdə Abşeron yarımadasında neft sənayesinin inkişafı ilə ictimai və mədəni həyatda da canlanma baş verir. XX əsrin əvvəllərində Bakı Rusiya imperiyasının əsas sənaye şəhərlərindən birinə çevrilir. Şəhərin iqtisadi baxımdan sürətli inkişafı aralarında Emanuel Nobel, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev, Murtuza Muxtarov, Şəmsi Əsədullayev, Aleksandr Mantaşev və s. milyonçuların şəhərə böyük sərmayələr yatırmasına şərait yaradır, çoxsaylı yeni binalar və komplekslər inşa edilir. Azərbaycan şəhərlərində messenatların sifarişi ilə çoxsaylı ictimai binalar, məktəb, xəstəxana və yaşayış binaları inşa edilir. Həmin dövrdə inşa edilmiş memarlıq abidələri arasında İsmailiyyə, Səadət, Tağıyevin sarayları, Opera və Balet Teatrının binası, Şəhər Dumasının binası, Sabunçu elektrik qatarı stansiyası binası, Bakı və Gəncədə dəmir yolu stansiyalarının binalarını qeyd etmək olar.
Azərbaycan memarlığının şah əsəri olan bu abidələr eyni zamanda bir azərbaycançılıq nümunəsi kimi diqqəti cəlb edir. Abidələr xalqımızın maddi dəyərlər sisteminə daxildir və hər bir nümunəsində azərbaycançılığın elementləri yaşayır. Azərbaycançılıq memarlıq incilərində özünü geniş şəkildə ifadə edir.
İradə SARIYEVA
Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap olunur.