"Sünik tarixinin" müəllifi məşhur alban tarixçi də "erməniləşdirildi" - 13-cü əsrdə Zəngəzurda erməni?..
Qədim və orta əsrlər dövrünün alban tarixçilərinin, keşişlərinin, kilsə xadimlərinin çoxunun ermənilışdirildiyi, onların əsrələrinin təhrif edildiyi məlumdur. Zəngəzur mahalının Qafqaz Albaniyasının ən əhəmiyyətli ərazilərindən biri olduğu və burada xristianlığın təşəkkül tapdığı faktdır. Bu o dövrlərdə baş verib ki, bizim bölgədə hayların izi-tozu olmayıb, amma onlar özlərini hər yırtığa yamaq etməyi adətə çeviriblər.
XIII əsrdə yaşamış tarixçi, yepiskop, “Sünik tarixi” (Zəngəzur tarixi) əsərinin müəllifi Stepan Orbelianı da ermənilər bütün informasiya vasitələrində, o cümlədən də Vikipediyada erməni kimi təqdim edirlər. Özü də Stepanos Orbelyan kimi. “Sünik tarixi” kitabının da onlardan bəhs etdiyini iddia edirlər. Məsələ burasındadır ki, bir neçə il əvvəl Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə yardımı ilə S.Orbelianın XIII əsr alban abidəsi olan “Sünik tarixi” kitabı Azərbaycan dilində nəşr olunub. Kitabı Əziz Ələkbərli və Nazim Mustafa tərtib edib.
Qərbi Azərbaycan İcmasının sədri Əziz Ələkbərli kitabın tarixi əhəmiyyətindən bəhs edərək, onu ermənilərin Azərbaycana qarşı dünyada apardığı ideoloji mübarizənin bünövrəsində dayanan saxta erməni tarixi konsepsiyasını alt-üst edən bir mənbə kimi dəyərləndirib.
Mətbuatda gedən məlumatlara əsasən, təxminən 1250-1304-cü illərdə yaşamış Stepan Orbelian tarixi Sünik ərazisində – indiki Zəngəzur mahalının Sisian bölgəsində anadan olub. “Onun mənsub olduğu Orbeli (Orbelian) sülaləsi, əslində, Turan nəslindən idi və miladdan çox-çox əvvəllər İberiya ərazisində məskunlaşmış, bu sülalənin bir çox nümayəndələri öz qəhrəmanlıqları ilə ölkənin hüdudlarını genişləndirmişlər. Lakin ölkədaxili siyasi proseslərin istəmədən iştirakçısına çevrilən Orbelianlar 1177-ci ildə gürcü çarı Georgiyə qarşı üsyan qaldırmış, məğlub olaraq Loru qalasına sığınmış, çar Georgi tərəfindən nəslin bir çox nümayəndələri qətlə yetirilmiş, yalnız Libarit Orbelian və onun İvane və Elikum adlı iki oğlu sağ qalıb ki, onlar da qaçıb Eldəgizlər//Eldəquzlar sarayına sığınmışlar. Elikum Atabəy Eldəquzun dərin hörmətini qazandığından Naxçıvan diyarının hakimi təyin olunmuş və tezliklə Sünik yepiskopu Stepanosun bacısı qızı Xatunla evlənmişdir. Elikum Xatundan olan oğluna atası Libaritin adını qoymuş, həmin Libarit də böyüyüb Sünik hakimi olmuşdur. Bu nəvə Libaritin Aspa Xatun adlı qadınından beş oğlu dünyaya gəlmişdir. O oğulların ən kiçiyi tarixi mənbələrdə Dərsəikan//Dərsəican//Dərsəic və çox vaxt da adın əvvəlindəki D samiti T kimi yazılan Dərsə içxan//Tərsa içxan 1273-cü ildə Siyuni (Sünik) hakimi seçilmiş, «xanlar xanı», «böyük xan» kimi titullar daşımış, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarına Dərsə xan//Dirsə xan kimi daxil olmuşdur. Bütün bunlar və digər məlumatlar Sünik yepiskopu, məşhur tarixçi Stepan Orbelianın XIII yuzilin sonlarında qələmə aldığı «Sünik tarixi» əsərində bəhs edilmişdir”. Bu fikirlər də mediada yer alıb.
Qeyd edək ki, bəzi tarixçilər kitabın “Sünik tarixi” adı altında nəşrini ciddi tənqid edib və bildiriblər ki, bu yolverilməzdir. Əsas narazlıq da o olub ki, 700 il əvvəl Zəngəzur adı tarixi mənbələrdə qeyd edilirdisə, onda “Sünik” sözünün işlədilməsinə ehtiyac yox idi.
Bu, təbii ki, ayrı bir mübahisənin predmetidir. Biz keçək Stepan Orbelianın erməniləşdirilməsi məsələsinə. O alban olduğu halda ermənilər onu nə üçün erməni kimi qələmə veriblər?
AMEA-nın A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutun elmi katibi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, albanşünas Ellada Bəkirova ilə əlaqə saxladıq.
- “Onlar alban tarixçilərini “erməni” çıxarmağa çalşırlar”
E.Bəkirova “Bakı-Xəbər”ə şərhində bildirdi ki, alban tarixinin elə görkəmli siması yoxdur ermənilər ona qarşı iddia irəli sürməsin. “Ümumiyyətlə, Albaniya tarixi ilə bağlı yazılanların, orta əsrlər qaynaqlarının bir çoxuna ermənilər iddia irəli sürür və “bizim müəlliflərdir” deyirlər. Onlara qalsa, Gəncəli Kirakos da “ermənidir”, eləcə də başqaları öz “tarixçi”ləri kimi qələmə verirlər. Heç Moyisey Kalankatlını alban kimi qəbul etmirlər. Erməni tarixşünalığında bu cür saxta fikirlər, əsassız iddialar çoxdur. Onlar alban tarixçilərini “erməni” çıxarmağa çalşırlar. Düzdür, bu mənim tədqiqat sahəm deyll, amma alban müəllifləri sırasında onun da adı sadalanır. Amma bütövlükdə alban tarixinə baxanda görürük ki, ermənilərin təkcə Stepan Orbelianı deyil, başqalarını da erməni kimi qələmə vermək ənənəsi var. Bildiyim qədər, onun kitabı bir müddət əvvəl ölkəmizdə çap olunub. Hətta nəşrin “Sünik tarixi” adlandırılması mübahisə doğurdu, dedilər ki, onun adı “Zəngəzur tarixi” olaraq da qeyd oluna bilərdi. Müəllif kitabı “Sünik tarixi” adlandırıb. Bizim keçmiş və indiki müəlliflərin yazdıqlarında və Sovet dövüründə yazılanlarda Stepan Orbelian alban müəllifi olaraq qeyd edilir”-deyə E.Bəkirova qeyd edib.
E.Bəkirova bildirdi ki, alban mənbələri, alban müəlliflərinin əsərləri ermənilər tərəfindən saxtalaşdırılıb, üzü köçürülüb, əsli isə məhv edilib. O vurğuladı ki, ermənilər hər zaman saxtakarlığa meylli olub, alban kilsəsi erməni Qriqoryan kilsəsinə tabe edildikdən sonra onlar saxtalaşdırmanı daha da genişləndiriblər.
İradə SARIYEVA
