Qərbi Azərbaycanın şivə və ləhcələri...
“Qərbi Azərbaycan mədəniyyəti” rubrikasında Qərbi Azərbaycan mahallarının şivələri, ləhcələri, dialektləri, şivələrində işlənən söz və ifadələr, onların toplanması, tədqiqi və sair barədə söhbət açmaq istəyirik.
Qərbi Azərbaycanın 16 mahalı var və bu mahalın da hər birinin öz danışıq tərzi, şivələrində istifadə etdiyi sözlər mövcuddur. Bu da təbii olaraq o ellərin özünəməxsusluğunun örnəyidur. Ümumiyyətlə, ləhcələr və şivələr, dialektlər xalqın əslini, ruhunu, mahiyyətini ifadə edən məfhumlardır. Bir ərazini yaxşı öyrənmək gərək olduğunda şivələrin öyrənilənəsinə xüsusi əhəmiyyət verilir. İlkin tələb bu olur ki, ləhcələr, şivələr, şivələrdə işlənən sözlər, onların mənaları öyrənilməlidir.
Əslində o yerlərdən toplanan folklor nümunələri, bayatılar və başqa xalq yaradıcılığı örnəkləri yerli ləhcələr barədə geniş məlumat verir.
2023-cü ildə “Qərbi Azərbaycan şivələri lüğəti” nəşr olunub ki, tərtib edəni filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Almaz Bədəlovadır. Kitabın annotasiyasında vurğulanır ki, luğətdə Qərbi Azərbaycan şivələrində işlənən söz və ifadələr toplanmışdır. Lüğət Azərbaycan dili şivələrinin leksikasının, Azərbaycan dilinin tarixi leksikasının, Qərbi Azərbaycanın etnoqrafiyasının öyrənilməsində, türk dillərinin etimoloji lüğətinin hazırlanmasında xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
Filologiya elmləri doktoru, professor İbrahim Bayramov nəşrə yazdığı ön sözdə vurğulayır: “Tarixən Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) ərazisində Azərbaycanın tarixi ərazilərindən biri olan Qərbi Azərbaycan indi Ermənistan Respublikası adladırılan ərazini əhatə edir. Qərbi Azərbaycan coğrafi məhfum kimi 1988-ci ildən etibarən-azərbaycanlılar indiki Ermənistan Respublikasından tarixi etnik torpaqlarından qovulduqdan sonra işlədilməyə başlamışdır. Artıq inam və əminliklə qeyd edə bilərik ki, indi Qərbi Azərbaycan Ermənistan Respublikası coğrafi məfhumunu tam əvəz edə bılir. Qərbi Azərbaycan adını özündə ehtiva edən Azərbaycan dilində çap olunmuş İ.Bayramovun “Qərbi Azərbaycan toponimlərinin tərkibində işlənən söz və coğrafi terminlər lüğəti” (Bakı, “Elm”, 2000), “Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri” (Bakı, “Elm”, 2002), “Qərbi Azərbaycan toponimləri sistemi” (Bakı, “Elm”, 2005), “Qərbi Azərbaycan şivələrinin leksikası ” (Bakı, “Elm və təhsil”, 2011), “Qərbi Azərbaycan:
Tarixi həqiqətlər və ya Ermənistanın etnik təmizləmə siyasəti” (Bakı, “Elm və təhsil”, 2011), Alı Safolunun (Alıyev) “Qərbi Azərbaycanda (indiki Ermənistan) yaşamış azərbaycanlıların tarixi faciələri (1905-1991), Dərələyəz dəhşətləri” (Bakı, “Adiloğlu”, 2001), H.Mirzəyevin “Qərbi Azərbaycanın Dərələyəz mahalı” (Bakı, “Elm”, 2004), Ə.Ələkbərlinin “Qərbi Azərbaycan” I c., Vedibasar mahalı (Vedi və Qarabağlar rayonları), (Bakı, “Ağrıdağ” 2000), “Qərbi Azərbaycan”, II c., (Zəngibasar, Qəmərli və Ellər rayonları), (Bakı, “Ağrıdağ”, 2002), “Qərbi Azərbaycan abidələri” I (Bakı, “Nurlan”, 2006), “Qərbi Azərbaycanın dialektoloji lüğəti, 1-ci kitab, Vedibasar, Zəngibasar, İrəvan Çuxuru,” (Bakı, “Ağrıdağ”, 2009), rus dilində çap olunmuş “İstoriçeskaə qeoqrafiə Zapadnoqo Azerbaydjana” (Baku, “Azerbaydjan”, 1998), ingilis dilində çap olunmuş “Historical Geography of Western Azerbaijan” (Baku, “Nicat-K”? 2006) kitabları nəşr olunmuşdur. Artıq “Qərbi Azərbaycan icması” adlı ictimait təşkilat da fəaliyyət göstərir. Qərbi Azərbaycan deyəndə İrəvan və Gümrü şəhərləri, Vedibasar, Zəngibasar, Göyçə, Dərələyəz, Dərəçiçək, Qərbi Zəngəzur, Ağbaba gözlərimizin önündə canlanır.
Tarixən indiki Ermənistan ərazisində sak, kimmer, şirak, quqar, cinli, oğuz, sabunçu, baharlı, bayandur, qacar, peçeneq, qazax, əfşar, xalac, şamlı, ustaclı, türkmən, ayrım, qarapapaq, muğanlı, sofulu, qapan və b. qədim türk tayfaları yaşamışdır. İndiki Ermənistanın köklü sakinləri də məhz azərbaycanlılar olmuşdur. Ermənilər bu ərazilərə 1828-ci ildə bağlanmış Türkmənçay müqaviləsindən sonra İrandan, Türkiyədən və digər xarici ölkələrdən köçürülüb yerləşdirilmişdir. Bunu Qərbi Azərbaycan ərazisindəki tarixi toponimlər də təsdiq edir. İrəvan xanlığı ərazisində movcud olmuş toponimlər yalnız Azərbaycan dili əsasında yaranmışdır. Eyni zamanda bir məsələni də qeyd etmək yerinə düşər ki, XIX əsrin əvvəllərindən XX əsrin 30-cu illərinə kimi indiki Ermənistan ətazisində belə erməni mənşəli toponim olmamışdır.
İndi Ermənistan Respublikası adlandırılan Qərbi Azərbaycanda azərbaycanlılar erməni vəhşiliyinin qurbanı olmuş, zaman-zaman öz atababa torpaqlarından deportasiya olunmuşlar. Təkcə XX əsrdə dəfə (1905-1906, 1918-1920, 1948-1953, 1988-1991) azərbaycanlılar ermənilərin soyqırımına məruz qalmışlar. Bütün bunlara baxmayaraq Qərbi Azərbaycanda azərbaycanlılar milli varlıqlarını, adət-ənənələrini qoruyub saxlamışlar. Eyni zamanda Qərbi Azərbaycanın azərbaycanlılar yaşayan bütün bölgələrdə hər bölgənin özünəməxsus şivə xüsusiyyəti mühafizə olunmuş, assimiliyasiyaya məruz qalmamış, Qərbi Azərbaycanın Azərbaycan dili şivələri özünənəxsus dialekt xüsusiyyətləri ilə Azərbaycan dili şivələrində süsusi yer tutur. Qərbi Azərbaycan şivələrinə indiki Ermənistanın Ağbaba, Dağ Borçalısı (Barana, Böyük Qarakilsə, Calaloğlu, Kalinino, Hamamlı), Qərbi Zəngəzur (Qafan, Gorus, Meğri, Qarakilsə), Göyçə (Kəvər, Basarkeçər, Çəmbərək), Karvansaray, Dərələyəz (Paşalı, Keşişkənd), İrəvan, (Vedi, Zəngibasar, Əştərək) şivələri daxildir. “Qərbi Azərbaycan şivələri lüğəti” adlı lüğət “Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti” (1964 və 2007-ci il nəşrləri), Z.V. Vəliyevin “Basarkeçər rayonu şivələri” (1954), Q.Bağırovun “Ermənistan SSR Sisyan rayonunun Azərbaycan dili şivələri” (1966), F.Babayevin “Ermənistan SSR Masis rayonu şivələri” (1988) fəlsəfə doktorluğu dissertasiyaları, Ə.Əliyevin “Azərbaycan dilininn Meğri şivələri” (2003), H.Mirzəyevin “Dərələyəz mahalının toponimləri və şivə sözləri” (2003), Ş.Kərimovun “Azərbaycan dilinin Çəmbərək və Karvansaray şivələri” (2004), M.Süleymanlının “Söz içində söz” (2006), A.Qurbanovun “Qərbi Azərbaycanın Cucikənd şivəsi” (2007), Ə.Ələkbərlinin “Qərbi Azərbaycanın dialektoloji lüğəti”, I kitab, İrəvan Çuxuru (Vedibasar, Gərnibasar,
Zəngibasar mahalları və İrəvan şəhəri) (2009), İ.Bayramovun “Qərbi Azərbaycan şivələrinin leksikası” (2011), A.Bayramov və A.Bayramovanın “Ağbaba şivəsi sözlüyü” (2014) əsərləri, C.Cəfərovun “Hamamlı kənd şivəsinin lüğətinə dair bəzi qeydləri” (1970) adlı məqaləsi, eyni zamanda Qərbi Azərbaycandan olan informatorlardan toplanılmış materiallar əsasında hazırlanmışdır”.
Bu sahədə çox böyük mütəxəssis olan İ.Bayramovun fikirləri bizə imkan verir ki, Qərbi Azərbaycan dialektinin toplandığını deyə bilək. Bu gün bu sahədə müxtəlif səpkili tədqiqat işlərinin olması müsbət effekt verir.
Professor İbrahim Bayramov “Qərbi Azərbaycan şivələrində qədim sözlər” məqaləsində yazır: “Azərbaycan təhsilinin, Azərbaycan dilinin tarixinin, inkişaf yolunun öyrənilməsi zamanı Qərbiycan ərazisi yaddan çıxarılmamalıdır. Çünki Qərbi Azərbaycan bütöv Azərbaycanın bir tərkib hissəsi olmuşdur. İndi Ermənistan adlanan Qərbi Azərbaycan şivələrinin öyrənilməsi XX əsrin 60-cı illərinə təsadüf edir.
Qərbi Azərbaycanın Çəmbərək, Karvansaray, Basarkeçər, Böyük Qarakilsə, Dağ Borçalısı (Calaloğlu,Kalinino), Barana, Ağbaba, Quqark rayonunun Azərbaycan şivələri qərb ləhcələrinin, Dərələyəz, İrəvan, Zəngibasar, Qarakilsə (Sisyan), Meğri, Qafan qauonunun Azərbaycan şivələri isə cənub qrupu ləhcələrinin xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir.
Qərbi Azərbaycan şivələrinin leksikası zənginliyi, qədimliyi ilə seçilir və diqqəti cəlb edir. Bu şivələrdə tarixin qədim qatları ilə səsləşən sözlər dilimizin tarixi üçün əhəmiyyət daşıyır.
Qərbi Azərbaycan şivələrində Orxon-Yenisey abidələri, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı, M. Kaşğarinin “Divani-lüğət-it-türk” əsəri ilə səsləşən kifayət qədər sözlər qorunub saxlanmışdır.
Ağız sözü Çəmbərək, Karvansaray şivələrində “yenicə doğmuş inək, camış və qoyunun ilk südü” mənasında işlənir. Ağız Şəki, Zaqatala, Qax şivələrində “qaramalın doğandan sonra ilk südü”, Ağdaş, Qax, Zərdab və Şəki şivələrində həm də “yeni doğan qaramalın ilk südündən bişirilən yemək” (pendir kimi olur) mənalarını ifadə edir.
Ağız sözü M. Kaşğarinin “Divani-lüğət-it-türk” əsərində ağuc fonetik formasında işlənmişdir və lüğətdə göstərilir ki, ağuc “ağız südü”, “inək və ya qoyun doğandan sonra sağılan ilk süd” mənasını bildirir.
Anarı sözünə “o tərəf” mənasında Ağbaba şivəsində anari, Çəmbərək şivəsində anarı, anqarı fonetik formalarında rast gəlinir…”
İ.Bayramovun tədqiqatları və təhlilləri çox maraqlıdır, biz onlara baxmaqla qədim sözlərin əsasən hansı ərazilərdə işləndiyini görürük. Bu gün Qərbi Azərbaycan elləri pərən-pərən salınsa da, onların şirin ləhcələri məişətdə yaşayır. Qərbi Azərbaycan şivələri o ellərin insanlarının bir rəmzidir.
İradə SARIYEVA
