Sərtib xan məscidi haqqında kiçik araşdırma - FOTO

Sərtib xan məscidi XIX əsrdə İrəvanda fəaliyyət göstərən 8 məsciddən biri olub. XIX əsrin I yarısında Şəhər hissəsinin Şeyxülislam küçəsində (sonralar, XX əsrin əvvəllərində #Pənahxan küçəsi adlandırılır) yerləşən məscidin yaxınlığında Sərtib xanın evi və sonuncu İrəvan xanı Hüseynqulu xanın həyat yoldaşı Hacı Bəyimin mülkü olub.
Qeyd etmək istərdik ki, B. Mehrabov tərəfindən 1906-1911-ci illərə aid çəkilmiş İrəvan şəhərinin planında məscidin yerləşdiyi küçə artıq Rüstəm xan küçəsi ilə Pənah xan küçəsinin kəsişməsində yerləşirdi.
İlk olaraq məscidin belə adlandırılması haqqında kiçik məlumat vermək istərdik. Sərtib – ordu, qoşun komandanı və general kimi mənalarda işlədilir. Sərtib xanın İrəvan xanlığının Qacar dövləti zamanında qoşuna rəhbərlik edən xanlardan biri olduğu məlumdur. Sərtib xanın adının Məhəmməd olduğu Kameral siyahılardan da bəlli olur. Məsələn, 1827-ci ildə İrəvan qalasının mühasirəsindən sonra ruslara əsir düşən xanlar içərisində Qasım xan Sərtib də var idi. Digər bir Sərtip xan isə Məhəmməd xan idi. Məscidin onun tərəfindən inşa edildiyi güman edilir və bu üzdən də onun adını daşıyıb.
1831-ci ilin kameral təsvirlərindən aydın olur ki, Sərtib xanın İrəvanda bir çox mülkləri qalmışdı.
Azərbaycanda elmi ədəbiyyatlarda bu məscid haqqında məlumatlar verilərkən bəzən məscidin fotoları Hacı Novruzəli məscidinin fotoları ilə səhv salınır.
Sərtib xan məscidi İrəvan şəhərində olan məscidlərdən tamamilə fərqlənirdi. Bu məscidin Şuşa şəhərinin məhəllələrində olan bir neçə məsciddə rast gəldiyimiz Güldəstəsi olub.
1930-1940-cı illərə aid edilən fotolardan aydın olur ki, məscidin yuxarı hissəsi altı bucaqlı kiçik minarə ilə bitir.
Məscidin tarixi haqqında dəqiq fikir söyləmək çətindir. Beləki hal hazırda məhv edilmiş məscidin yazıları haqqında istər elmi ədəbiyyatlarda istərsə də arxiv materiallarında heç bir məlumata rast gələ bilmirik.
1831-ci il İrəvan şəhərində aparılan Kameral təsvirlər zamanı inventarlaşdırılan bu məscid artıq fakt kimi XIX əsrin I yarısında mövcud idi. Bu üzdən biz əlimizdə olan faktlara söykənərək məscidin XIX əsrin əvvəllərində inşa edilməsini söyləyə bilərik.
Nazim Mustafa özünün İrəvan şəhəri adlı kitabında 1918-1920-ci illərdə Sərtib xan məscidində Türkiyədən gələn erməni qaçqınlarının məskunlaşdırıldığını yazır.
Məscidin nə zaman məhv edilməsi haqqında isə demək olar ki, məlumat yoxdur. Bəzilər 1930-1940-cı illərdə sökülərək yerində başqa binaların inşa edildiyini yazır. Lakin əlimizdə olan bir foto məscidin sonralar da mövcud olduğunu söyləməyə əsas verir. Bu foto Larisa Aqaronyan adlı erməni qadın tərəfindən öz ailə albomundan sosial şəbəkələrdə paylaşılmışdı.
Fotoda məscidin qarşısında saxlanılan VAZ 21011 markalı avtomobil SSRİ-də 1970-1988ci illərdə istehsal edildiyini nəzərə alarsaq, onda Sərtib xan məscidi 1980-ci illərə qədər mövcud olmuş, 1980-ci illərin sonlarında ermənilər tərəfindən məhv edilmişdir.
Məscid Ermənistan Respublikasının İrəvan şəhərində yerləşən abidələrin siyahısında da mövcud deyil.
Məscidin yerləşməsini dəqiq göstərən Mehrabov planının Coğrafi İnformasiya Sistemində inteqrasiyası nəticəsində yerləşdiyi məkan və koordinatları da əldə etmiş olduq.
Hazırda məscid yerləşən ərazidə (Tragrichner küç. 8) hündür binalı yaşayış evi yerləşir.
Beləliklə, bir foto nəticəsində aydın oldu ki, Sərtib xan məscidi ermənilər tərəfindən XX əsrin əvvəllərində yox, XX əsrin sonlarında dağıdılıb.
Səbuhi HÜSEYNOV
AMEA--nın A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun baş mütəxəssisi