Ta­rix­də iz bu­ra­xan­lar: Xa­rəz­mi

Xa­rəz­mi doq­qu­zun­cu əsrdə ye­ti­şən, cəbr sa­hə­sin­də ilk də­fə əsər ya­zan, mü­səl­man-türk, ri­ya­ziy­yat, coğ­ra­fi­ya və astro­no­mi­ya sa­hə­lə­rin­də ta­nı­nan bir elm xa­di­mi­dir. 780-ci il­də Xa­rəzmdə ana­dan ol­du­ğu qə­bul edi­lir. Adı Mə­həm­məd ibn Mu­sa əl-Xa­rəz­mi­dir. Bə­li, ona uca pey­ğəm­bə­ri­mi­zin adı­nı qo­yub­lar. Mə­həm­məd ki­çik yaş­la­rın­dan ba­ba­la­rı­nın nə­sil­dən-nəs­lə ötür­dü­yü bi­lik­lə­ri mə­nim­sə­mək­lə ya­na­şı, doğ­ma şə­hə­rin­də ta­nı­nan bö­yük alim­lər­dən dərs alır, hind və yu­nan el­mi ilə ya­xın­dan ta­nış olur­du.

Mə­həm­məd ibn Mu­sa əl-Xa­rəz­mi Xa­rəzm şə­hə­rin­də ib­ti­dai təh­si­li­ni ta­mam­la­dıq­dan son­ra Bağ­da­da ge­dib və ora­da xə­li­fə­nin xid­mə­ti­nə gi­rib. Xo­ra­san böl­gə­sin­də yer­lə­şən Xa­rəz­mi gəncli­yi­nin ilk il­lə­rin­də Bağ­dad­da­kı mü­a­sir, in­ki­şaf et­miş elm at­mos­fe­ri­nin var­lı­ğı­nı öy­rə­nib. El­mi möv­zu­la­ra həd­siz də­rə­cə­də bağ­lı olan Xa­rəz­mi bu möv­zu­da ça­lış­ma ide­a­lı­nı hə­ya­ta ke­çir­mək üçün za­ma­nın elm mər­kə­zi sa­yı­lan Bağ­dad­da də­yər­li is­lam alim­lə­rin­dən dərs alıb, za­ma­nın Ab­ba­si xə­li­fə­si Mə­mun­dan bö­yük yar­dım və dəs­tək gö­rüb. O za­man­lar alim­lə­ri hi­ma­yə edən Ab­ba­si xə­li­fə­si Mə­mun Xa­rəz­mi­nin elm qa­bi­liy­yə­tin­dən xə­bər­dar ol­duq­da onu öz tə­rə­fin­dən keç­miş Mi­sir, Me­so­po­ta­mi­ya, Yunan və keç­miş Hind mə­də­niy­yət­lə­ri­nə aid əsər­lər­lə zən­gin­ləş­di­ri­lən Bağ­dad Sa­ray ki­tab­xa­na­sın­da­kı xa­ri­ci əsər­lə­rin tər­cü­mə­si­ni et­mək məq­sə­di­lə qu­ru­lan bir tər­cü­mə aka­de­mi­ya­sı olan Da­rül­hik­mə­tin ida­rə­si­ni Xa­rəz­mi­yə tap­şı­rıb. Be­lə­cə, bü­tün eh­ti­yac­la­rı xə­li­fə tə­rə­fin­dən qar­şı­la­nan Xa­rəz­mi Bağ­da­dın elmlər mər­kə­zi olan Da­rül­hik­mət­də ri­ya­ziy­yat, astro­no­mi­ya və coğ­ra­fi­ya sa­hə­lə­rin­də təd­qi­qat iş­lə­ri apar­ma­ğa baş­la­yıb.

Qı­sa bir za­man­da Bağ­da­dın elm alə­min­də ad-san qa­za­nan Xa­rəz­mi Şam­da olan Ka­si­yun Rə­səd­xa­na­sın­da ça­lı­şan elm he­yə­tin­də və Yer kü­rə­si­nin bir də­rə­cə­lik me­ri­di­an ya­yı uzun­lu­ğu­nu ölçmək üçün Sin­car Ova­sı­na ge­dən el­mi he­yət­də ol­du­ğu ki­mi, 830-cu il­də bir el­mi he­yə­tin rəh­bə­ri ola­raq el­mi-təd­qi­qat iş­lə­ri­ni da­vam et­dir­mək üçün Əf­qa­nıs­tan yo­lu ilə Hin­dis­ta­na ge­dib və çox bö­yük nə­ti­cə­lər əl­də edib.

Onun ilk ki­ta­bı "Əl-Cəbr vəl-mü­qa­bə­lə" olub. Bu gör­kəm­li elm xa­di­mi­nin ərəb­cə əl-Xa­rəz­mi adı əv­vəl­cə ri­ya­ziy­yat­da ərəb rə­qəm­lə­ri ilə he­sa­bı, son­ra isə cid­di qay­da­lar üz­rə he­sab­la­ma sis­te­mi ki­mi al­qo­rit­mi bil­dir­mək üçün iş­lə­di­lib.

Or­ta əsrlə­rin əv­vəl­lə­ri Av­ro­pa­da "qa­ran­lıq çağ" ad­la­nır­dı. Hər şə­hər özü­nü döv­lət, hər fe­o­dal hökmdar sa­yır­dı və əsl hökmdar­lar da be­lə­lə­ri­nin ba­şı­nı əzir, şə­hər­lə­ri alır, döv­lət qu­rur­du­lar. Av­ro­pa şə­hər­lə­rin­də ha­mam, ka­na­li­za­si­ya, ki­çik yaş­lı­lar üçün mək­təb­lər, bö­yük­lər üçün hə­kim­xa­na­lar və xəs­tə­xa­na­la­rın nə ol­du­ğu bi­lin­mir­di. Ha­zır­da Qərbdə is­la­mo­fo­bi­ya və mü­səl­man düş­mən­çi­li­yi meyllə­ri ar­tır, mü­səl­man­la­rın bə­şər ta­ri­xin­də və el­min­də tut­duq­la­rı yer­lər "təf­tiş" olu­nur. Fə­qət, mü­səl­man­lar dün­ya el­mi­nə və bə­şər ta­ri­xi­nə bö­yük töh­fə­lər ve­rib­lər. Mü­qəd­dəs ki­ta­bı­mız Qu­ra­ni-Kə­rim­də de­yi­lən­lə­rə ri­a­yət edən İs­lam alim­lə­ri keç­miş­lə­rin ənə­nə­lə­ri­ni qo­ru­ya­raq, öz bi­lik­lə­rin­dən fay­da­la­na­raq elm yay­ma­ğa baş­la­yıb­lar.

Sə­hiy­yə və tə­ba­bət mü­səl­man alim­lə­rin ən bö­yük uğur­lar qa­zan­dıq­la­rı sa­hə­lər­dir. Məhz İs­lam xi­la­fə­tin­də dün­ya­nın ilk xəs­tə­xa­na­la­rı, ilk tibb məd­rə­sə­lə­ri in­şa edil­di. Da­hi ibn Si­na isə çağ­daş sə­hiy­yə­nin ulu ba­ba­sı sa­yıl­dı.

Xa­rəzm şə­hə­rin­də ya­şa­mış da­hi ri­ya­ziy­yat­çı Mə­həm­məd əl Xa­rəz­mi­nin cəbr və al­qo­ritmlər, on­luq he­sab sis­te­mi, kö­kal­tı, tri­qo­no­met­ri­ya və baş­qa on­lar­la kəş­fi ol­ma­dan ri­ya­ziy­yat el­mi­ni tə­səv­vür et­mək müm­kün de­yil.

Cəb­rin ata­sı Mə­həm­məd ibn Mu­sa əl-Xa­rəzm yaz­dı­ğı "el-Ki­tab el mux­te­ser fi he­sab el-cebr və I-mü­qa­bi­le" ad­lı əsə­rin­də ana­li­tik hən­də­sə haq­qın­da mə­lu­mat ve­rib. O ilk də­fə cəb­rin bir elm ola­raq me­to­di­ka və sis­te­ma­tik­li­yi­ni mey­da­na çı­xa­rıb, "cəbr" sö­zü­nü, ha­be­lə sı­fı­rı el­mə qa­zan­dı­rıb. "Bir sək­kiz­dən di­gə­ri­ni çı­xan­da, yer­də heç nə qal­maz. Ye­ri­nə bir da­i­rə­cik qoy...". Bu söz­lər ona məx­sus­dur. Sı­fı­rı izah edən Xa­rəz­mi­dir.

Döv­rü­nün ən bö­yük alim­lə­rin­dən bi­ri olan Əbu Ab­dul­lah Mə­həm­məd ibn Mu­sa əl-Xa­rəz­mi Qərb elm dün­ya­sın­da də­rin iz­lər qoy­muş, ri­ya­ziy­yat­çı, astro­nom və coğ­ra­fi­ya­şü­nas­dır. Xa­rəz­mi öm­rü­nün bö­yük bir his­sə­si­ni Bağ­dad­da­kı Bey­tül-hik­mət­də ke­çi­rib. Cəbr və al­qo­ritm el­mi­nin ba­ni­si və bu elmlə­rə ad ve­rən İs­lam ali­mi olub. Onun cəbr sa­hə­sin­də ilk əsə­ri: "Cəbr və mü­qa­yi­sə he­sab­la­rı" ki­ta­bı­dır. Ori­ji­na­lı Oksford Uni­ver­si­te­tin­də sax­la­nan bu ki­tab­da dün­ya­da ilk də­fə ola­raq on­luq say sis­te­mi­ni açıq­la­mış və üs­tə­lik ilk də­fə ola­raq, tən­lik qur­ma üsu­lu ilə mə­sə­lə­ni həll et­mə yol­la­rı­nı gös­tə­rib. Xa­rəz­mi­nin bu əsə­ri ri­ya­ziy­yat el­mi­nin in­ki­şa­fın­da ol­duq­ca bö­yük ta­ri­xi rol oy­na­yıb və 600 il­dən ar­tıq bir müd­dət ər­zin­də ri­ya­ziy­ya­tın təd­ri­si üçün mən­bə he­sab olu­nur.

Xa­rəz­mi ri­ya­ziy­yat sa­hə­sin­də dün­ya­da ilk də­fə sı­fır rə­qə­min­dən is­ti­fa­də edib. Cəbr el­mi­ni me­to­di­ka və bir sis­tem ola­raq or­ta­ya qo­yub. Xa­rəz­mi­yə qə­dər cəbr adı al­tın­da ol­ma­maq­la bə­ra­bər, cəb­rə aid bir çox möv­zu var­mış. Xa­rəz­mi bun­la­rı ye­ni üsul və kəşflə­ri­lə sis­te­ma­tik bir ha­la gə­ti­rə­rək cəbr adı al­tın­da top­la­yıb.

Or­ta Asi­ya­nın ən məş­hur alim­lə­rin­dən olan Xa­rəz­mi­nin əsas əsər­lə­ri "Cəbr və mü­qa­bi­li­nin he­sab­lan­ma­sı haq­qın­da qı­sa ki­tab," "Hind he­sa­bı haq­qın­da ki­tab," "Ye­rin mən­zə­rə­si haq­qın­da ki­tab" və s. olub. Xa­rəz­mi­nin əsər­lə­rin­də də­rin ma­te­ri­a­list, di­a­lek­tik ün­sür­lər var. Xa­rəz­mi­nin "Cəbr və mü­qa­bil..." əsə­ri XII əsrdə ərəb­cə­dən la­tın­ca­ya tər­cü­mə edil­dik­dən son­ra hind say sis­te­mi Av­ro­pa­da ta­nı­nıb. İn­di bir çox əc­nə­bi dil­lər­də iş­lə­nən "Al­qeb­ra" sö­zü "Əl-Cəbr" sö­zü­nün də­yiş­di­ril­miş tə­ləf­fü­zü­dür. Əsər uzun müd­dət Av­ro­pa öl­kə­lə­rin­də əsas dərslik ki­mi is­ti­fa­də edi­lib.

Xa­rəz­mi o za­man­lar ri­ya­ziy­yat el­mi­lə ya­na­şı, astro­no­mi­ya və coğ­ra­fi­ya elmlə­rin­də də söz sa­hi­bi idi. O, Yer üzü­nün qu­ru­lu­şu­nu təd­qiq edə­rək bu möv­zu­da bir çox kəşflə­ri or­ta­ya qo­yub. Xa­rəz­mi Yer üzü­nün miq­ya­sı­nı araş­dı­ran alim­lər he­yə­ti­nə xə­li­fə tə­rə­fin­dən rəh­bər tə­yin edi­lib. O za­man­lar ta­nı­nan şə­hər, dağ, çay və ada­la­rı el­mi nöq­te­yi-nə­zər­dən təd­qiq edib. Nə­ti­cə­də "Ki­ta­bu-Sü­rət-il-Arz" ad­lı ki­ta­bı­nı he­yə­tin ha­zır­la­dı­ğı əsə­rə əla­və edib.

Xa­rəz­mi bu əsə­rin­də Nil ça­yı­nın mən­bə­yi­ni açıq­la­yıb, Bar­to­lo­me­u­sun astro­no­mi­ya­ya aid cəd­vəl­lə­rin­də dü­zə­liş­lər edib. Onun ha­zır­la­dı­ğı astro­no­mi­ya tab­lo­la­rı əsrlər bo­yu elm dün­ya­sı­na rəh­bər­lik edib. Bu tab­lo­lar XVI əsrdə av­ro­pa­lı alim­lə­rə rəh­bər ol­maq­la qal­ma­yıb, baş­da En­dü­lüs alim­lə­ri ol­maq­la, bü­tün mü­səl­man fənn alim­lə­ri tə­rə­fin­dən də təd­qiq edi­lib. Gü­nəş və Ay tu­tul­ma­la­rı və pa­ral­lak­sa da­ir təd­qi­qat­la­rı­nın ol­du­ğu "Zic-ül-Xa­rəz­mi" ad­lı əsə­rin­də astro­no­mi­ya üçün lü­zum­lu tri­qo­no­met­ri­ya bil­gi­si və tri­qo­no­met­ri­ya cəd­vəl­lə­ri də var.

Xa­rəz­mi­nin ri­ya­ziy­yat, astro­no­mi­ya və coğ­ra­fi­ya sa­hə­lə­rin­də yaz­dı­ğı çox say­da əsə­rin bə­zi­lə­ri bun­lar­dır:

1. "Ki­tab fil-Hi­sab" ad­lı əsə­rin­də bu gün is­ti­fa­də edi­lən sı­fır­lı ərəb rə­qəm­lə­ri­ni və on­luq sis­te­mi­ni izah edir. Bu əsər Adel­xard Batx tə­rə­fin­dən la­tın­ca­ya tər­cü­mə edi­lib və də­fə­lər­lə ya­yım­la­nıb.

2. "Ki­ta­bu Ce­da­vil-in-Nü­cum və Ha­re­ka­ti­ha" adın­da­kı əsər iki cilddən iba­rət olub, astro­no­mi­ya el­mi­nə əsas­la­na­raq, ul­duz­lar­la pla­net­lə­ri və bun­la­rın hə­rə­kət və fə­a­liy­yət­lə­ri­ni in­cə­lə­yir.

3. "Ki­ta­bul-Muh­ta­sar fil-Hi­sa­bil-Hin­di" adın­da­kı əsər Xa­rəz­mi­nin çox mü­hüm əsə­ri­dir. Ri­ya­ziy­yat el­mi­nə aid olan bu möh­tə­şəm əsə­rin Kembridj Uni­ver­si­te­ti­nin ki­tab­xa­na­sın­da "Al­qo­ritmdə Nu­me­ro İn­do­rum" adı al­tın­da Adel­xard tə­rə­fin­dən edi­lən tər­cü­mə­si möv­cud­dur.

4. "Ki­ta­bul-Muh­ta­sar fil-Hi­sa­bil-Cəbr vel-Mu­ka­be­le" ad­lı əsər Xa­rəz­mi­nin ən mü­hüm əsə­ri­dir. Bu ki­ta­bın əs­li İn­gil­tə­rə­nin Oksford ki­tab­xa­na­sın­da­dır. Bu əsər cəbr el­mi­nə adı­nı ve­rən və bu sa­hə­də ya­zı­lan ilk əsər­dir. Bu əsər­də cəbr sis­te­mi­nə aid qeyd və te­o­rem­lər­lə ye­ni həll yol­la­rı an­la­dı­lır.

Ri­ya­ziy­yat el­mi­nin elmlər ara­sın­da oy­na­dı­ğı rol və da­şı­dı­ğı qiy­mət göz önü­nə alın­dıq­da Xa­rəz­mi­nin bu sa­hə­də apar­dı­ğı təd­qi­qat­la­rı və əl­də et­di­yi nə­ti­cə­lə­rin nə öl­çü­də kök­lü və tə­sir­li ol­du­ğu ay­dın olur. Al­lah-Tə­a­la­nın müx­tə­lif hik­mət və in­ti­zam içə­ri­sin­də ya­rat­dı­ğı ka­i­nat­da­kı qa­nun və in­cə­lik­lə­ri bəl­li bir öl­çü­də an­la­ma­ğa bö­yük öl­çü­də yar­dı­mı olan bu elm bir mü­səl­man-türk elm ada­mı tə­rə­fin­dən sağ­lam əsas­lar üzə­ri­nə otur­du­lub in­ki­şaf et­di­ril­mə­si bö­yük bir if­ti­xar və­si­lə­si və el­mi ça­lış­ma­lar üçün kök­lü və bö­yük bir təş­viq mən­bə­yi­dir.                

Türk yur­du Xa­rəzm qəh­rə­man­lar eli ol­du­ğu qə­dər, el­min və sə­nə­tin də be­şi­yi­dir. Cəbr el­mi­nin qu­ru­cu­su Xa­rəz­mi dün­ya­nın ən bö­yük da­hi­si ola­raq hə­lə də elm alə­mi­nə ha­kim­lik edir. O, ri­ya­ziy­yat el­mi­nə cəb­ri əla­və edə­rək ye­ni bir cı­ğır aç­dı və cəb­rin ya­ra­dı­cı­sı ola­raq bü­tün dün­ya­da şöh­rət qa­zan­dı.

Tək­cə cəbrmi? Xeyr! Xa­rəz­mi tri­qo­no­met­ri­ya­nın da qu­ru­cu­su ola­raq ta­nın­maq­da­dır. Onun astro­no­mi­ya üz­rə də çox qiy­mət­li el­mi əsər­lə­ri var və Bağ­dad xə­li­fə­si­nin əm­ri ilə yaz­dı­ğı "Ki­ta­bu-Sü­rət-il-Arz" adın­da­kı göy üzü­nün at­la­sı o za­ma­nın ən bö­yük kəşflə­rin­dən bi­ri­dir.

Öm­rü­nün so­nu­na ki­mi Hik­mət­lər evin­də ya­şa­yıb ya­ra­dan Xa­rəz­mi ri­ya­ziy­yat, coğ­ra­fi­ya və astro­no­mi­ya sa­hə­sin­də 20-yə ya­xın qiy­mət­li əsə­rin mü­əl­li­fi olub.

Xa­rəz­mi təq­ri­bən 850-ci il­də Bağ­dad şə­hə­rin­də və­fat edib. "Al­qo­ritm" sö­zü Xa­rəz­mi­nin la­tın­laş­dı­rıl­mış adın­dan­dır. UNES­CO-nun qə­ra­rı ilə 1983-cü il­də Xa­rəz­mi­nin ana­dan ol­ma­sı­nın 1200 il­lik yu­bi­le­yi bey­nəl­xalq miq­yas­da qeyd edi­lib.

Xa­rəz­mi adı ilə ta­nı­nan bu ta­ri­xi şəx­siy­yə­ti­mi­zi rəh­mət­lə xa­tır­la­yı­rıq.

Ru­hu şad ol­sun!

Fa­zil QA­RA­OĞ­LU,
pro­fes­sor