Ta­rix­də iz bu­ra­xan­lar: Sul­tan İb­ra­him xan

Sul­tan İb­ra­him xan Os­man­lı sul­tan­la­rı­nın on sək­ki­zin­ci­si, İs­lam xə­li­fə­lə­ri­nin sək­sən üçün­cü­sü­dür. Sul­tan İb­ra­him xan 5 no­yabr 1615-ci il­də ana­dan olub. Ata­sı Sul­tan I Əh­məd xan, ana­sı Mah­pey­ker Kö­sem sul­tan­dır. Bu adı da­şı­yan tək Os­man­lı hökmda­rı­dır. Bö­yük qar­da­şı IV Mu­rad və­fat et­dik­də hə­yat­da qa­lan tək Os­man­lı şah­za­də­si idi.

İb­ra­him xan qar­da­şı Mu­ra­dın gənc yaş­da və­fat et­mə­si­nə inan­ma­yıb, sul­tan ol­du­ğu­nu bil­di­rən ana­sı­na və pa­şa­la­ra: "Al­lah Tə­a­la pad­şah qar­da­şı­mın öm­rü­nü uzun ey­lə­sin. Mə­nə sul­tan­lıq la­zım de­yil. Mən pad­şah qar­da­şı­mın öm­rü­nə du­a­çı­yam", - de­yib. An­caq ana­sı­nın və döv­lət adam­la­rı­nın inad et­mə­lə­ri nə­ti­cə­sin­də qar­da­şı Sul­tan IV Mu­ra­dın nə­şi­ni gör­dük­dən son­ra taxt ota­ğı­na ke­çib. Xir­qə sə­a­dət da­i­rə­sin­dən gə­ti­ril­dik­dən və Hz.Ömə­rin sa­rı­ğı ba­şı­na sa­rıl­dıq­dan son­ra: "Ya Rəbb, mə­nim ki­mi zə­if bir qu­lu­nu bu mə­qa­ma la­yiq gör­dün. Səl­tə­nət gün­lə­rim­də mil­lə­ti­mi xoş­hal et və bi­zi bir-bi­ri­miz­dən xoş­nud qıl", - de­yib dua edə­rək tax­ta otu­rub (9 fev­ral 1640-cı il).

Sul­tan İb­ra­him xa­nın tax­ta keç­di­yi ilk il­də Mir­gü­noğ­lu ha­di­sə­si baş ve­rib. IV Mu­ra­dın İran sə­fə­ri za­ma­nı İrə­van qa­la­sı fəth edi­lib, qa­la­nın ko­man­da­nı Əmir Mir­gü­noğ­lu əfv edi­lə­rək Əmir­qan­da ya­şa­ma­sı­na ica­zə ve­ri­lib. Sə­viy­yə­siz bir kəs olan Mir­gü­noğ­lu Os­man­lı Sul­ta­nı IV Mu­ra­dın və­fa­tı­nı für­sət bi­lə­rək bö­lü­cü və da­ğı­dı­cı təb­li­ğat­lar­la mü­səl­man­la­rı al­dat­ma­ğa baş­la­yıb və bu fə­a­liy­yət­lə­ri nə­ti­cə­sin­də Sul­tan İb­ra­him xan tə­rə­fin­dən edam edi­lib.

Bu ha­di­sə­dən son­ra Sul­tan İb­ra­him xan xa­ri­ci mə­sə­lə­lər­lə ma­raq­lan­ma­ğa baş­la­yıb. 1637-ci il­də rus­lar tə­rə­fin­dən iş­ğal edi­lən Azov qa­la­sı­nı azad et­mək məq­sə­di­lə iş­ğal­çı rus­la­ra qar­şı bir or­du gön­də­rib. Baş ve­rən dö­yüş­lə­rə Krım qüv­və­lə­ri­nin də qa­tıl­ma­la­rı ilə rus­lar qa­la­nı təs­lim edib. Bu zə­fər­dən son­ra Os­man­lı pi­ya­da­la­rı Avstri­ya­nın Bav­ye­ra böl­gə­si­nə sə­fər edib, bu­ra­da­kı bə­zi qə­sə­bə­lə­ri Os­man­lı ida­rə­si al­tı­na alıb­lar. Bu ha­di­sə­lər nə­ti­cə­sin­də bö­yük zə­rə­rə uğ­ra­yan İm­pe­ra­tor Fer­di­nand Os­man­lı fəthlə­ri­ni qə­bul edə­rək "Zit­va­to­ruk mü­qa­vi­lə­si"ni ye­ni­lə­yib.

Di­gər tə­rəf­dən Mal­ta Sa­int-Ju­an şo­vi­nistlə­ri­nin türk ti­ca­rət gə­mi­lə­ri­nə hü­cum et­mə­lə­ri­nə qar­şı Sul­tan İb­ra­him xan on­la­rın ən bö­yük sı­ğı­na­ğı olan Gi­rid ada­sı­nın fəth edil­mə­si­ni əmr edir. 1645-ci il iyun ayı­nın 20-də Saq­qız ada­sın­dan də­ni­zə açı­lan Os­man­lı do­nan­ma­sı iyul ayı­nın 17-də Gi­ri­din Han­ya li­ma­nı­nı fəth edir. Han­ya­nın fət­hi Av­ro­pa­da bö­yük na­ra­zı­lıq­la­ra sə­bəb olur. Nə­ti­cə­də Al­ma­ni­ya ilə İta­li­ya Ve­ne­di­kə yar­dım et­mək məq­sə­di­lə hər­bi his­sə­lər gön­də­ri­lir. Am­ma al­man­lar­la ital­yan­la­rın bu hə­rə­ka­tı nə­ti­cə­siz qa­lır, hət­ta Han­ya­nın mü­da­fi­ə­si üçün gön­də­ri­lən Də­li Hü­seyn pa­şa hə­rə­ka­ta da­vam edə­rək Res­mo qa­la­sı­nı da ələ ke­çi­rir.

Sul­tan İb­ra­him xan ya­ra­nan əsə­bi və­ziy­yət sə­bə­bi­lə ca­nı is­tə­di­yi za­man bə­zən tax­tı ara­ba­sı ilə, bə­zən də at üzə­rin­də İs­tan­bu­lu gə­zib-do­la­şar və özü­nün yaz­dıq­la­rı­nı oxut­maq üçün oxu­cu­la­rı ilə gö­rüş ke­çi­rər­di. Bu gə­zin­ti­lə­rin bi­rin­də kənddən şə­hə­rə gə­lən ara­ba­lar­dan bi­ri­ni tə­sa­dü­fən yo­lu üzə­rin­də gör­dük­də ca­nı sı­xı­lıb və və­zi­ri-əzəm Sa­leh pa­şa­ya ara­ba­la­rın şə­hə­rə gir­mə­lə­ri­ni qa­da­ğan et­mə­yi əmr edir. Fə­qət bir gün Da­vud pa­şa səm­ti­nə ge­dər­kən qar­şı­sı­na çı­xan bir ara­ba­nı gör­dük­də əm­ri­nin ye­ri­nə ye­ti­ril­mə­di­yi­nə hirslə­nə­rək, "Tez olun və­zi­ri-əzə­mi ça­ğı­rın" de­yə dal­ba­dal adam gön­də­rir. Və­zi­ri-əzəm sa­ray­da na­maz qıl­ma­ğa ha­zır­la­şar­kən də­vət əm­ri­ni al­dıq­da tez bir ata mi­nə­rək sul­ta­nın ol­du­ğu bir ima­mın evi­nə gə­lir. Sul­tan və­zi­ri-əzə­mi gör­dük­də: "Mən ara­ba­la­rın şə­hər­də do­laş­ma­la­rı­nı qa­da­ğan et­mə­miş­dim­mi? Ni­yə mə­nim əm­ri­mə ri­a­yət edil­mir? Mən pad­şah de­yi­ləm­mi?" de­yə­rək ba­ğı­rır və "Tez olun, bu­nu bo­ğun!" de­dik­də, Sa­leh pa­şa də­fə­lər­lə üzr is­tə­yə­rək yal­var­sa da, onun bu is­tə­yi qə­bul edil­mir və sul­ta­nın "Tez olun, bo­ğun" de­yə tək­rar ba­ğır­ma­sı üzə­ri­nə za­val­lı və­zi­ri-əzə­mi elə ima­mın evin­də­ki qu­yu ipi­lə bo­ğur­lar. Sa­leh pa­şa­nın ye­ri­nə qa­pı­çı­la­rın kən­xu­da­sı Gi­rit­də olan Mu­sa pa­şa­nın ar­dın­ca gön­də­ri­lir, o gə­lin­cə­yə qə­dər dəf­tər­dar Əh­məd pa­şa sə­da­rət kay­ma­ka­mı­na tə­yin edi­lir. Və­fa­tın­dan son­ra ta­rix­də məş­hur olan bu adam pad­şa­hın da­ma­rı­na yol ta­pa­raq və­zi­ri-əzəm­li­yi əl­də edib və bö­yük se­vinclə İs­tan­bu­la gə­lən Mu­sa pa­şa ikin­ci və­zi­ri-əzəm­li­yə tə­yin edi­lib.

Bu za­man­lar IV Mu­ra­dın qur­muş ol­du­ğu qay­da­lar po­zul­muş və zən­gin­ləş­dir­di­yi xə­zi­nə zə­if­lə­miş­di. Sul­ta­nın öv­la­dı ol­sun de­yə ona təq­dim edi­lən ca­ri­yə­lər­dən bir oğ­lan və bir qız öv­la­dı olub. Bu hal həbs və ölüm hə­ya­tın­dan çı­xan hökmda­rı çox se­vin­di­rir və onu çox çaş­qın və­ziy­yə­tə sa­lır. Gö­zəl qa­dın­la­rın hökmdar üzə­rin­də­ki tə­sir­lə­ri, on­la­rın döv­lət iş­lə­ri­nə qa­rış­ma­la­rı döv­lə­ti zə­if­lə­dir və qay­da-qa­nun po­zu­lur. Sa­ray hə­ya­tı tər­tib edi­lən əy­lən­cə­lər­lə ke­çir. Sul­tan İb­ra­him xa­nın be­lə şən­lən­miş hə­ya­tı onu mər­hə­mət­siz bir ha­la gə­ti­rir, döv­lə­ti fə­na bir ha­la sa­la­caq və­ziy­yə­tə en­di­rir. Bü­tün bun­la­ra bax­ma­ya­raq, və­zi­ri-əzəm­lik­də He­zar Pa­rə de­yi­lən Əh­məd pa­şa pad­şa­hın ar­zu­la­rın­dan is­ti­fa­də edə­rək mə­mu­riy­yə­ti kə­si­mə bağ­la­yır, sa­ra­ya, pad­şa­ha bol-bol pul və hə­diy­yə­lər təq­dim et­mək­lə on­la­rı məm­nun et­mə­yə ça­lı­şa­raq, öz kü­pü­nü is­tə­di­yi ki­mi dol­du­rur. Döv­lət xid­mə­ti­nə tə­yin üçün rüş­vət ver­mə­yən­lə­rə bü­tün qa­pı­lar bağ­lı olur, nə­ti­cə­də xid­mət­çi­lər be­lə borclu və­ziy­yə­tə dü­şü­rü­lür.

Si­vas va­li­si Var­var Əli Pa­şa ya­ra­nan və­ziy­yə­tə son ve­ril­mə­si üçün bir is­la­hat apa­rıl­ma­sı­nı is­tə­yir, fə­qət bu is­tə­yi ye­ri­nə ye­ti­ril­mə­di­yi­nə gö­rə o, üs­yan et­mə­yə baş­la­yır. Hö­ku­mə­tə qar­şı ayaq­la­nan Var­var Əli pa­şa: "Pad­şah döv­lət iş­lə­ri­nə diq­qət­li de­yil. İş­lər və səl­tə­nət qa­dın­la­rın əli­nə ke­çib, bəy­lər qı­sa za­man­da mə­sul iş­lər­dən uzaq­laş­dı­rı­lıb, kəndli­lər pə­ri­şan və­ziy­yət­də, məm­lə­kət zə­if bir ha­la gə­ti­ri­lib, ya­ra­nan və­ziy­yət döv­lət adam­la­rı tə­rə­fin­dən sul­ta­na bil­di­ril­mə­li­dir, üç il ta­mam ol­ma­dan hər­bi mə­mur­lar də­yiş­di­ril­mə­li­dir" de­yə da­va­sı­nı elan edir və bun­la­rı qə­bul et­dir­mək üçün İs­tan­bu­la ge­də­cə­yi­ni söy­lə­yir. Fə­qət bu saf­dil ada­mın ət­ra­fın­da­kı sə­la­hiy­yət­li adam­la­rın öz­lə­ri­nin yox edil­mə­mə­si üçün ora-bu­ra əl at­ma­la­rı on­la­rın is­tə­mə­dik­lə­ri və­ziy­yə­ti ya­ra­dır. Nə­ti­cə­də, Var­var Əli pa­şa haq­qın­da ve­ri­lən fər­man­la o, İb­şir pa­şa tə­rə­fin­dən öl­dü­rü­lür. Ar­dın­ca Əli pa­şa­nın öl­dü­rül­dü­yü­nü xə­bər alan Bağ­dad va­li­si İb­ra­him pa­şa­nın da üs­yan­lar tö­rət­di­yi xə­bə­ri gə­lir. Və­zi­ri-əzəm Əh­məd pa­şa bu xə­bə­ri alan ki­mi qa­çıb giz­lə­nir. Sul­tan İb­ra­him xan bu hə­rə­kə­ti eşit­dik­də "Ədəb­lə öz yer­lə­rin­də otur­sun­lar" xə­bə­ri­ni gön­dər­sə də, "Və­zi­ri təs­lim et­mə­dik­cə da­ğıl­ma­rıq" ca­va­bı­nı alır.

Cə­miy­yət Fa­teh­dən qal­xa­raq or­ta ca­mi­yə gə­lir. Və­zi­ri-əzə­min qət­li­nin va­cib ol­du­ğu­na da­ir fət­va alın­dı­ğı ki­mi, dəf­tər­dar­lıq­dan uzaq­laş­dı­rı­lan So­fu Məh­məd pa­şa­nın və­zi­ri-əzəm ol­ma­sı­nı qə­rar­laş­dı­ra­raq onu da or­ta ca­mi­yə gə­ti­rir­lər. Be­lə ol­duq­da So­fu Məh­məd pa­şa­nı sa­ra­ya gön­də­rib möh­rü-hü­ma­yu­nun özü­nə ve­ril­mə­si­ni ri­ca edir­lər. Öl­dü­rü­lü­cə­yin­dən qor­xa­raq sa­ra­ya ge­dən So­fu Məh­məd pa­şa özü­nün zor­la gə­ti­ril­di­yi­ni söy­lə­yir. Sul­tan İb­ra­him xan ona möh­rü­nü ve­rər­kən yez­nə­si olan keç­miş və­zi­ri-əzə­min öl­dü­rül­mə­mə­si­ni is­tə­yir. La­kin ye­ni və­zi­ri-əzəm or­ta ca­mi­yə gə­lib pad­şa­hın ar­zu­su­nu söy­lə­sə də, ağa­lar qə­bul et­mə­yə­rək və­zi­ri-əzə­mi tək­rar pad­şa­ha gön­də­rir­lər. So­fu Məh­məd pa­şa­nın ya­ra­nan və­ziy­yə­ti an­lat­ma­sı üzə­ri­nə pad­şah hid­dət­lə­nə­rək: "Gəl kö­pək qo­ca, və­zi­ri-əzəm ol­maq üçün qu­lu təh­rik et­din. Bu cə­miy­yət sa­kit­ləş­dik­dən son­ra sə­nin haq­qın­dan gə­lə­cə­yəm" de­dik­dən son­ra və­zi­ri-əzə­min üzü­nə bir yum­ruq vu­ra­raq onu qo­vur.

Be­lə ol­duq­da So­fu Məh­məd pa­şa möh­rü və xə­lə­ti bir boğ­ça­ya qo­yub şey­xü­lis­la­ma gön­dər­sə də, Ocaq ağa­la­rı bu­nu qə­bul et­mə­yə­rək onu evin­dən çı­xa­rıb Or­ta ca­mi­yə gə­ti­rir­lər. Ocaq ağa­la­rı ilə ülə­ma­nın it­ti­fa­qı və pad­şa­hın So­fu Məh­məd pa­şa haq­qın­da­kı təh­di­di, üs­tə­lik bu­nun in­ti­qa­mı­nı ala­ca­ğı­nı söy­lə­mə­si işin şək­li­ni də­yi­şir, əv­vəl­ki it­ti­fa­qa əla­və ola­raq Sul­tan İb­ra­him xa­nın ha­lı da qə­ra­ra bağ­la­nır.

Or­ta ca­mi­də olan ülə­ma ağa­la­rın ar­zu­su ilə o ge­cə ora­da qa­lır­lar. Er­tə­si gün keç­miş və­zi­ri-əzəm Əh­məd pa­şa ya­xa­la­nıb So­fu Məh­məd pa­şa­nın ya­nı­na gə­ti­ri­lir və cəl­lad Qa­ra Əli­yə təs­lim edi­lir, o da onu bo­ğa­raq öl­dü­rür və At Mey­da­nın­da­kı çi­na­rın al­tı­na atır.

Bun­dan son­ra ülə­ma və ağa­lar bos­ni­ya­lı Bə­ya­zid Hə­sən bə­yi sul­ta­nın ya­nı­na gön­də­rir­lər. Sul­tan İb­ra­him xan ona: "Bun­lar və­zi­ri-əzə­mi öl­dür­dü­lər, da­ha nə is­tə­yir­lər?" de­yə sor­duq­da, o da al­dı­ğı tə­li­mat­la: "Pad­şa­hım, bun­lar Bos­ni­ya­da və Bo­ğaz­da­kı düş­mə­nə qar­şı çı­xa bil­mə­di­yi­ni­zə gö­rə siz­dən şi­ka­yət­çi­dir­lər. Or­du ko­man­dan­la­rı, ülə­ma və bən­də­niz və­zir si­zi gör­mək is­tə­yir" de­yir­sə də, İb­ra­him ca­vab ver­mir. Hə­sən bəy də onu sa­lam­la­yıb ge­ri dö­nür. Bun­dan son­ra on­lar va­li­də sul­ta­na, "Pad­şa­hın ha­lı­na qə­rar ve­ri­lib. Bö­yük Şah­za­də Məh­mə­din ca­mi­yə gön­də­ril­mə­si­ni is­tə­di­lər" de­dik­də Va­li­də sul­tan: "Sa­ra­ya gəl­sin­lər" -de­yə xə­bər yol­la­yır. 

Nə­ha­yət, 1648-ci il av­qust ayı­nın 7-də qa­nun tə­lə­bin­cə Bab-üs-sa­a­de qar­şı­sın­da taxt qu­ru­lur və yed­di ya­şın­da­kı şah­za­də gə­lib tax­ta otu­rur, ora­da­kı­lar ona be­yət edir­lər. Son­ra döv­lət ər­ka­nı Sul­tan İb­ra­him xa­nın ol­du­ğu ye­rə ge­dir­lər. İb­ra­him xan tə­əs­süb və kə­dər­lə bun­la­ra çı­ğı­rıb-ba­ğı­rır, et­di­yi yax­şı­lıq­lar­dan bəhs edir­sə də, Qa­ra Çə­lə­bi­za­də, Mus­li­hud­din və Bək­ta­şi ağa­lar ca­vab ve­rib onu sus­du­rur­lar. Qa­ra Çə­lə­bi­za­də çox irə­li ge­də­rək sö­yüş söy­mə­yə baş­la­yır və Bos­ni­ya və Bo­ğaz­da­kı ha­di­sə­lər­dən bəhs edir. Nə­ha­yət onu bir ota­ğa yer­ləş­di­rib hər tə­rə­fi­ni bağ­la­yır­lar və ya­nı­na iki ca­ri­yə qo­yur­lar. İb­ra­him xan san­ki di­ri-di­ri mə­za­ra gir­miş ki­mi idi. Onun çö­lə çı­xa bil­mə­si­nin qar­şı­sı alın­mış­dı­sa da, ağ­la­yıb-ba­ğır­ma­sı dö­zül­məz ha­la gəl­miş­di. Bə­zi sü­va­ri­lər "sul­tan hə­lə uşaq­dır, məm­lə­kət iş­lə­ri­ni bil­məz, ye­nə ata­sı­nın hökmdar ol­ma­sı la­zım­dır" de­yən­lə­rə döv­lət ər­ka­nı tə­la­şa dü­şüb, "Ma­dam ki, İb­ra­him xan hə­yat­da­dır, ni­za­mi-aləm ola bil­məz" de­yə ağa­lar­la bir­lik­də öl­dü­rül­mə­si­nə qə­rar ve­rir­lər və döv­lət adam­la­rı, sədr-əzəm, şey­xü­lis­lam, ka­zəs­gər­lər, ye­ni­çə­ri ağa­sı ilə di­gər Ocaq ağa­la­rı sa­ra­ya ge­dir­lər. Sa­ray adam­la­rı giz­lə­nir. Və­zi­ri-əzəm­lə şey­xü­lis­la­mın adam­la­rı İb­ra­him xa­nın ol­du­ğu ye­rin qa­pı­sı­nı qı­rır. Öl­dü­rül­mək is­tən­di­yi­ni an­la­yan İb­ra­him xan: "Mə­ni göz gö­rə-gö­rə öl­dü­rür­lər. Mə­nim yax­şı­lı­ğı­mı gör­müş olan­lar­dan mə­nim ha­lı­ma acı­yan yox­mu?" de­yə­rək fər­yad et­mə­yə baş­la­yır. Daş ürək­li cəl­lad Qa­ra Əli be­lə qaç­mış, bir tə­rə­fə sı­ğın­mış­dı. Və­zi­ri-əzəm So­fu Məh­məd pa­şa Qa­ra Əli­ni giz­lən­di­yi yer­dən çı­xa­ra­raq dö­yə-dö­yə Sul­tan İb­ra­him xa­nı boğ­dur­ma­ğa apa­rır. Bu iş­də ən fə­al ro­lu və­zi­ri-əzəm ilə şey­xü­lis­lam oy­na­yır­dı. Hət­ta keç­miş hökmdar şey­xü­lis­lam bə­yə: "Uzun Əb­dür­rə­him və Yu­sif pa­şa sə­nin ba­rən­də mə­nə ca­zi­bə­li bir din­siz­dir, onu öl­dürt de­miş­di­lər. Mən sə­ni öl­dürtmə­dim, sən mə­ni öl­dü­rə­cək­sən­mi? Ey za­lım­lar! Mə­ni han­sı hökmlə öl­dü­rür­sü­nüz?" de­yə ba­ğı­rır. Nə­ha­yət, 11 gün son­ra, yə­ni 18 av­qust 1648-cı il­də o, bo­ğu­la­raq Aya­sof­ya­da əmi­si Sul­tan Mus­ta­fa­nın qəb­ri­nin alt tə­rə­fin­də dəfn edi­lir. Səl­tə­nə­ti 8 il 7 ay olub, öl­dü­rül­dük­də 35 ya­şın­da idi. Vü­cud və si­ma eti­ba­ri­lə qar­da­şı IV Mu­ra­da bən­zə­yir­di.

Fa­zil QA­RA­OĞ­LU
pro­fes­sor