Azərbaycan aşıq ədəbiyyatında, xüsusən də dastan yaradıcılığında özünəməxsus yer tutan “Aşıq Qərib” dastanı əsrlərdir aşıqların repertuarında ölməz məhəbbət dastanı olaraq öz varlığını qoruyur. Dünya türkoloqları, şərqşünasları, ozan-aşıq sənətini araşdıran bütün alimlər “Aşıq Qərib”in oğuz-türk mənşəli bir epos olduğunu qeyd edirlər.
Nəinki Qafqazda, hətta bütün Türk dünyasında, eləcə də Rusiyada, İranda populyar olan “Aşıq Qərib” dastanına qarşı ermənilər uzun illərdir iddialıdırlar. Dastanın “erməniləşdirilməsi” istiqamətində müxtəlif səviyyələrdə işlər görən ermənilər bu dastanı “erməni məhəbbət dastanı” kimi qələmə vermək üçün bütün saxtakarlıqlara əl atırlar. Məsələ burasındadır ki, “Aşıq Qərib”in ermənilərlə yaxından-uzaqdan heç bir əlaqəsi yoxdur. Amma ermənilər “Aşıq Qərib”i tam olaraq “erməniləşdirmək” iddiası ilə tamamilə yeni bir üsul seçiblər. İndi də “Aşıq Qərib” dastanına “müqəddəs Sarkis”i peyvənd etməklə məşğul olan ermənilər yazırlar ki, Aşıq Qəribə “müqəddəs Sarkis” buta verib və ağ libasda, ağ at belində Aşıq Qəribin qarşısında peyda olaraq onu 40 günlük yoldan bir neçə saata Tiflisə çatdırıb. Guya ki, “müqəddəs Sarkis”in həm də aşiqləri öz məşuquna qovuşdurmaq “gücü” olub. Hər yerə yamaq etməkdən yorulmayıb, indi də onu Aşıq Qəribin “xilaskarı” kimi qələmə verməkdən çəkinmirlər. Əlbəttə, bu, quru iddiadan başqa bir şey deyil. Bundan bəhs edən məqalədə bildirilir ki, Aşıq Qərib qürbətdə var-dövlət qazandıqdan sonra Tiflisə gəlmək istəyir, o, yolda bir sıra çətinliklələ rastlaşır, guya ki, “müqəddəs Sarkis” ağ libas geyib ağ at belində Aşıq Qəribin duasını eşidib, onun köməyinə gəlir, onu Şahsənəmə çatdırır (?). Şübhəsiz, bu, erməni uydurmasıdır.
- Elxan Məmmədli: “...Sarkis obrazının bu dastanla heç bir əlaqəsi yoxdur”
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklorşünaslıq İnstitutunun şöbə müdiri, məşhur aşıqşünas-alim, filologiya elmləri doktoru Elxan Məmmədli bizimlə söhbətində bildirdi ki, ümumiyyətlə, “müqəddəs Sarkis”in özü ermənilər tərəfindən uydurulan saxta bir personajdır.
“Aşıq Qərib” dastanına qarşı ermənilərin uzun illərdir iddia irəli sürdüklərini qeyd edən E.Məmmədlinin sözlərinə görə, hətta gürcülər də bu dastanı mənimsəmək istəyirlər: “Aşıq Qərib bir türk oğludur. O əslən Cənubi Azərbaycandandır və ağası Şahsənəmi ona buta verib, o öz butasına qovuşmaq üçün Tiflis şəhərinə gəlir. Bundan sonra dastandakı hadisələr cərəyan edir. “Müqəddəs Sarkis”in obrazının bu dastanda peyda olmasının özü gülüncdür. Ümumiyyətlə, buta vermək anlayışı türk-oğuz dastanlarına xas göstəricidir. Buta anlayışının bizim dastanlarla ciddi əlaqəsi var. “Aşıq Qərib” dastanının ermənilərə heç bir aidiyyəti yoxdur. Aşıq Qəribə Şahsənəmi Xızır Peyğəmbər buta verib. Aşıq Qəribi Hələbdən Tiflisə olan 40 günlük yoldan bir göz qırpımında Tiflisə gətirən ağ libaslı, ağ atlı ilahi müqəddəs “müqəddəs Sarkis” yox, aşiqləri məşuquna qovuşduran, onların bütün sınaqlardan üzüağ çıxmasına kömək edən Xızır Peyğəmbərdir. Aşıq Qəribi Şahsənəmə onları bir-birinə buta verən Xızır Peyğəmbər qovuşdurub, Sarkis obrazının bu dastanla heç bir əlaqəsi yoxdur. Onun adı dastanlardan müxtəlif variantlarda keçir. Bəzən onu Xızır, bəzən Qırxlar piri adlandırırıq. Hətta Həzrət Əlinin də aşiqlərə buta verdiyi haqqında dastanlarımızda işarələr var. Ermənilər torpaqlarımızı mənimsədilər, indi də dastanlarımızı mənimsəmək istəyirlər, bunun qarşısı alınmalıdır”.
- İlhamə Qəsəbova: “Butalanmış qəhrəmanlara dara düşərkən kömək edən qüvvələr - Xızır, Həzrət Cəbrayıl, Qırxlar və başqaları islam düşüncəsi ilə bağlı fövqəlbəşər qüvvələrdir, “müqəddəs Sarkis” yox”
AMEA-nın Folklor İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, aşıqşünas İlhamə Qəsəbova da hesab edir ki, “Aşıq Qərib” dastanını ermənilər 100 ildən çoxdur mənimsəmək istəyirlər. Buna səbəb dastanın bütün Qafqazda, o cümlədən də digər yerlərdə populyar olmasıdır.
“İndiyə qədər bir sıra dastanlarımıza, nağıl və əfsanələrimizə qarşı kifayət qədər erməni təxribatı mövcud olub, bu gün bu proses ermənilər tərəfindən davam etdirilir. Ermənilərin “Aşıq Qərib” dastanına iddia etmələri yeni məsələ deyil. Hələ bir neçə il əvvəl ermənilərin “Aşıq Qərib” dastanı üzərində “işləməsi” haqqında məlumatlar almışdıq. Onlar Qafqazda məşhur olan və bütün aşıqların söyləmiş olduqları “Aşıq Qərib” dastanında obrazların erməni adları ilə əvəzlənməsini həyata keçiriblər. Eyni zamanda da dastanı kifayət qədər təhrifə uğradıblar. Ermənilərin bunu etməkdə məqsədləri “Aşıq Qərib” dastanını, eyni zamanda da dastanın süjeti və onun nəğmə mətnləri əsasında çəkdikləri eyniadlı filmi UNESCO-nun qorunan Qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil etməkdir. Hətta bununla bağlı təqdimat da hazırlamışdılar. Heç bir mütəxəssisə gizlin deyil ki, “Aşıq Qərib” Azərbaycan xalqının böyük məhəbbət dastanıdır. Ermənilərin “Aşıq Qərib” dastanını saxtalaşdırma yolu ilə “erməniləşdirmək” cəhdləri tarixi həqiqətlərin təhrif edilməsidir. Bu möhtəşəm dastanı saxtalaşdırmaq yolu ilə onu dünya xalqlarına erməni mədəni dəyəri kimi təqdim etmək onların ən böyük arzusu olsa da, bu, UNESCO-nun nizamnamə tələblərinə ziddir. Xalqımızın çoxəsrlik aşıq yaradıcılığında neçə yüz ildən bəri özünə şərəfli yer tutan, dastançı aşıqların repertuarından düşməyən, ustad sənətkarlar tərəfindən zaman-zaman yeni-yeni variantlarda çalınıb-çağrılan böyük məhəbbət dastanlarından biri də “Aşıq Qərib”dir. Türk xalqlarının məhəbbət dastanları silsiləsində "Aşıq Qərib"in xüsusi yeri var. Elm aləminə dastanın iki - Azərbaycan-Anadolu və Türküstan versiyaları məlumdur. Birinci versiya Azərbaycan və Anadoluda (Türkiyə) yaranıb yayılan otuz variantı əhatə edərək Azərbaycan variantı ətrafında versiyalaşır. Türküstan versiyası isə türkmən variantı əsasında yaranaraq yeddi variantı əhatə edir. "Aşıq Qərib"in aşıq repertuarında dinlənilməsi barədə məlumat XIX əsrin 20-ci illərinə təsadüf edir. Mənbələrdə verilən bilgilərə görə, dastan ilk dəfə 1813-cü ildə Aşıq Nüsrəddin adlı peşəkar bir sənətkar tərəfindən Gülüstan kəndində rus və İran diplomatları tərəfindən Azərbaycanın iki yerə parçalanması barədə tarixi faciəvi sazişin imzalanması şərəfinə təşkil edilmiş ziyafət məclisində "Qəriblə Şahsənəmin hekayəti" adı ilə söylənib. Bu variantın rus və Azərbaycan mətbuatında nəşri barədə əldə məlumat yoxdur. Ancaq Çar Rusiyası tərəfindən sazişin imzalanma mərasimində iştirak edən hərbi müşavir A.Lazeryev 1825-ci ildə nəşr edilən məşhur rus ədəbi məcmuələrinin birində yazırdı: "Gülüstanda imzalanmış sazişə həsr olunan, İran diplomatları tərəfindən təşkil edilmiş məclisdə Nüsrəddin adlı bir dağlı sənətkarın öz balalaykasında (sazında – İ.Q.) çalıb-çağırdığı "Qəriblə Şahsənəmin hekayəti" adlı bir rəvayət bütün məclisdəkiləri heyran etdi. Ürəyimdən belə bir istək keçdi ki, kaş çarizmin Qafqaza islaha göndərdiyi rus yaradıcılarından biri imperiyanı sarsıtmağa çağıran ideyalardan əl çəkib, belə təsirli rəvayətləri qələmə alıb bizlərin ruhunu oxşayaydı”.
Bu rəvayət barədə A.Lazeryevin təfərrüatlı məlumatın həmin dövrlərdə Qafqazda sürgün həyatı yaşayan rus şairi M.Y.Lermontova da məlum olması və onun həmin məlumatın izi ilə "Aşıq Qərib"i söyləyən aşıqlardan birinə rast olub hekayəti dinləməsi və bu süjet əsasında özünün eyni adlı məşhur poemasını yazma ehtimalı bizcə, həqiqətə daha yaxın görünür. Bunu təsdiqləməyə əsas verən başqa bir fakt isə poema ilə aşıq söyləmələri arasındakı süjet yaxınlığı, mövzu və məzmun oxşarlığıdır. Süjetin sonrakı illərdə başqa bir variantı isə yenə Azərbaycan aşıqlarından M.Mahmudbəyov tərəfindən yazıya alınaraq, 1882-ci ildə SMOMPK - "Qafqaz əraziləri və xalqlarının təsviri üçün materiallar toplusu"nda nəşr edilib. Bundan sonra isə 1916-cı ildən başlayaraq “Orucov qardaşları” mətbəəsi tərəfindən litoqrafiya üsulu ilə dastan Azərbaycan və türk dillərində bir neçə dəfə nəşr edilərək yayılıb. Həmin nəşrlər içərisində öz məzmun dolğunluğu və sənətkarlıq baxımından kamilliyi ilə seçilən Gəncə variantı Azərbaycan və Anadoluda geniş şöhrət tapıb. Təsadüfi deyil ki, həmin variant əsasında Anadolu aşıqları onun Anadolu variantını formalaşdırmışlar. 1930-cu illərdən başlayaraq Azərbaycanda dastanın müxtəlif aşıqlardan yazıya alınmış daha bir neçə variantı Ə.Tahirov, Ə.Axundov və başqaları tərəfindən çap edilərək araşdırmalara cəlb olunub.
Süjetin Türküstan versiyası nisbətən sonralar Azərbaycan aşıqlarının repertuarından süzülüb gələn məzmun çevrəsində formalaşıb. Bu versiyada məlum süjet əsasən qorunub saxlanıb, türkmən xalqının milli həyat, məişət, adət-ənənə detalları ilə yanaşı, türkmən toponimləri və şəxs adları ilə zənginləşdirilib, peşəkar ifaçıların sənətkarlıq üslubları ilə cilalanıb”.
İ.Qəsəbova hesab edir ki, hazırda dastanın Azərbaycanda 10, Anadoluda 7, türkmənlərdə 5 variantı qeydə alınıb.
Alim qeyd etdi ki, görkəmli türk folklorşünası professor Fikrət Türkmən isə dastan süjetinin coğrafiyasını Şərq və Qərb kontekstində götürərək, onun bütün məlum variantlarını təhlilə cəlb edərək, süjetin yarandığı bütün qaynaqları, nağıl variantı mətnlərini, eləcə də Misir, Azərbaycan və Türkiyədən kənarda yaranan və yayılan variantlarını maraqlı müqayisələrə cəlb edərək süjetin genezisini Azərbaycan həyatı ilə bağlayır, hətta Misirdə nəşr edilmiş "Aşıq Qərib"in Azərbaycan mənşəliyi mülahizələrini irəli sürür, tədqiqatında dəfələrlə onun erməni, yaxud hansısa başqa bir xristian xalqının folklor yaradıcılığında mövcud olmadığını xüsusi vurğulayır. Professor Fikrət Türkmən hekayətdəki "Nişanlının öz toyuna gəlib çıxması"nın türk eposundakı Bamsı Beyrəklə süjetdən deyil, daha mühüm bir qaynaqdan süzülüb gəldiyinə işarə vurur. Təbii ki, bu qaynaq türk xalqları üçün ənənəvi süjet cəbbəxanasını formalaşdıran tarixi gen qaynağıdır ki, o, qardaş xalqların folklor yaradıcılığında silsilə oxşarlıqların ana qaynağı kimi hələ yeni-yeni tədqiqat obyektinə çevrilməkdədir. İ.Qəsəbova qeyd etdi ki, "Aşıq Qərib" milli dastan yaradıcılığının ən erkən süjetlərini əhatə etdiyi kimi, xalqımızın erkən orta əsr məişət həyatını və yaşam tərzini, adət-ənənələrini, sosial durumunu, cəmiyyətdaxili iddiyyətlərini geniş şəkildə özündə ehtiva edən qeyri-maddi mədəni dəyərlərimizin böyük şifahi abidəsidir. “Ermənilərin “Aşıq Qərib” dastanına “müqəddəs Sarkis”in obrazını daxil etməsi böyük tarixi saxtakarlıqdır. Buta vermək, eləcə də ilahi müqəddəslərin aşiq-məşuqların köməkçisinə, yardımçısına çevrilməsi ənənəsi islam görüşləri ilə bağlı olub. Aşiq və məşuqun yuxuda bir-birinə buta verməsi, belə demək olarsa, bir-birinin qismətinə yazılması bir-birindən xəbərsiz olaraq ilahi varlıq tərəfindən bəxş edilən nikah aktı, ilahi vergisi ilə bağlıdır. Bu akt bütün variantlarda və məzmunda, müxtəlif zaman və məkan daxilində mütləq və pozulmazdır. Azərbaycan dastan yaradıcılığının bu tipli bütün süjetlərində aşiq və məşuqlar bir çox çətinliklə üzləşsələr də, ya fiziki, ya da mənəvi cəhətdən bir-birinə qovuşma hökmü altındadır. Bu, xalqımızın heç bir yaxın və uzaq qonşusuna ötürmədiyi dastan yaradıcılığı metodu və ənənəsidir.
Digər tərəfdən, bu tipli süjetlərdə butalanmış qəhrəmanlara dara düşərkən kömək edən qüvvələr - Xızır, Həzrət Cəbrayıl, Qırxlar və başqaları islam düşüncəsi ilə bağlı fövqəlbəşər qüvvələrdir, “müqəddəs Sarkis” yox, onlar ancaq müsəlmanlığa məxsusdur, onları sehirli dərvişlər və mifoloji ünsürlərlə eyniləşdirmək, təbii ki, olmaz. Çünki bütün bunların dastanın özünəməxsus sabit modelinin ümumi süjet xətti ilə möhkəm vəhdəti mövcuddur. Onları saxtalaşdırıb dəyişdirəndə, özününküləşdirəndə anlaşılmazlıqlar, təhriflər meydana çıxır ki, onlar da yol verilmiş saxtakarlıqların bütün görünən bucaqlarını əks etdirir. Yeni mərhələdə "Aşıq Qərib"i saxtalaşdıran erməni ssenarist və rejissorları, o cümlədən də Paracanov təəssüf ki, özlərinə məxsus tarixi saxtakarlıq ənənələrindən uzaqlaşmayıb, onları daha da dərinləşdiriblər. Təqdim edilən üzdəniraq süjetin mətni ilə "Aşıq Qərib"in mükəmməl dastan mətninin müqayisəsi təşriflər və saxtakarlıqlar silsiləsini aydın əks etdirir”.
Alim qeyd etdi ki, "Aşıq Qərib" dastanında əhvalat sadə bir süjet üzərində qurulub və bu süjet də dastandan xəbəri olan hər kəsə məlumdur.
İradə SARIYEVA
