Bankların yanlış kursunun daha bir ziyanı - əmanətçilərin pulları iqtisadiyyatdan uzaq salınır…
Ölkənin maliyyə və bank sektorunda baş verənlər milli valyutaya inamın artan xətt üzrə inkişaf etdiyini göstərir. Bu hal banklara manatla qoyulan əmanətlərin həcminin artımında da özünü qabarıq büruzə verir. Ötən ayın əvvəlinə olan məlumata görə, ölkə əhalisinin banklardakı əmanətlərinin həcmi 8 milyard 605,3 milyon manat təşkil edib. Əhalinin banklardakı əmanətləri son bir ayda 43,5 milyon manat və ya 0,5% artıb. Cari ilin əvvəlinə nisbətən bu göstərici 229,9 milyon manat və ya 2,7%, son bir ildə isə 406,2 milyon manat və ya 4,9% artıb.
Bu rəqəmlərdən də görünür ki, banklarda əhali əmanətləri artmaqda davam edir və onların maliyyə vəsaitlərinin əsas hissəsi də məhz əmanətlərdən formalaşır. Hesablamalar da göstərir ki, əmanətlərin 56 faizi xarici, 44 faizi isə milli valyutada qoyulub. Milli valyutada olan əmanətlər ötən ilin müvafiq dövrünə nisbətən 2,69 faiz artıb, xarici valyutada əmanətlər isə 5,1 faiz azalıb. Təhlillər göstərir ki, son 4 ildə xarici valyutada qoyulan əmanətlərin miqdarında əhəmiyyətli dərəcədə azalma var. Xatırladaq ki, 2015-ci ildəki məlum iki devalvasiya ilə vətəndaşlar əmanətlərin nisbətində ciddi dəyişikliklər etmişdi. Belə ki, 2014-cü ilin sonunda vətəndaşların əmanətlərinin 61 faizi manat, qalan 39 faizi isə digər valyutalarda, əsas etibarı ilə də dollarda saxlanırdı. Amma devalvasiyalardan sonra nisbət ABŞ dollarının xeyrinə dəyişməyə başladı. Hətta 2015-ci ilin sonunda depozitlərin 85 faizinin dollarda olduğu üzə çıxdı. Amma artıq son 4 ildə dollarda olan əmanətlərin miqdarı 29 faiz azalıb. Ekspertlər, banklar düzgün siyasət yürüdəcəyi təqdirdə, manat əmanətlərinin miqdarının daha sürətlə artacağını proqnozlaşdırır. Manat depozitlərinin dollarda analoqlarına nisbətdə sürətli artıımı bank sistemi üçün müsbət xarakter daşıyır, dedollarlaşma prosesi gedir. Manat əmanətlərinin fiziki şəxslər üçün cəlbediciliyi onunla izah olunur ki, 2019-cu il noyabrın 1-i üçün banklar tərəfindən milli valyutada verilən dividendlər illik 9,57% orta dərəcə ilə həyata keçirilir, xarici valyutada bu rəqəm cəmi 1,98%-dir. Son üç il ərzində dollarla manatın nisbəti dəyişmir və 1,7 manat səviyyəsindədir. Mütəxəssislər də uzun müddətdir ki, manatın öz möhkəmliyini qoruyub saxladığını qeyd edirlər. Buna artıq həm ölkə iqtisadiyyatı, həm də vətəndaşlar adaptasiya olunub. Məzənnənin uzun müddətdir sabit qalması milli valyutaya olan inamı daha da artırıb. Bu səbəbdən də əmanətlərin mili valyuta ilə qoyuluş həcmi də artır. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, mövcud sığorta sistemi də əmanətlərin həcminə müsbət təsir etdi. Amma buna baxmayaraq, faktiki olaraq bu gün əhalinin əlində dövriyyədən kənarda qalan vəsaitlərin həcmi də kifayət qədər çoxdur. Halbuki, banklar düzgün siyasət yeritsələr, həmin manat kütləsi də iqtisadiyyata cəlb edilə bilər. Amma araşdırmalar göstərir ki, hazırda kommersiya banklarının əmanət portfeli ilə kredit portfeli arasında faizlər baxımından yenə kəskin fərq var. Bu barədə danışmazdan öncə qeyd edək ki, bankların vətəndaşlardan cəlb etdiyi əmanətlər ümumi kredit qoyuluşlarının 65 faizini təşkil edir. Bu isə o anlama gəlir ki, bankların təklif etdiyi hər 100 manatdan 65 manatı vətəndaşdan cəlb edilən vəsaitlərdir. Amma buna rəğmən, kredit faizləri ilə depozit faizləri arasında kəskin fərq var. Orta hesabla banklar manatla depozitlərə 7 faiz, xarici valyutada olan depozitlərə hətta 1 faizdən az dividend təklif edirlər. Halbuki, kreditlər üzrə faiz dərəcələri tamamilə fərqlidir. Milli valyutada kreditlər üzrə faiz dərəcələri 30 faizədək yüksəlir. Xarici valyutada kredit faizləri 15 faiz ətrafında dəyişir. Belə şəraitdə, ekspertlərin fikrincə, əmanət faizləri ilə kredit faizləri arasındakı nisbətin yol verilən həddə qorunub saxlanmasına ehtiyac var. Çünki yuxarıda qeyd olunduğu kimi, əmanətlər bankların cəlb etdiyi vəsaitlərin içərisində xüsusi paya malikdir. Hesab olunur ki, bu şəraitdə banklar kredit faizlərini azaldıb, əmanət faizlərini artırsalar, vətəndaşların əlində olan vəsait, ilk növbədə də manat vəsaiti banklara və beləliklə iqtisadiyyata cəlb oluna bilər. Amma indiki vəziyyət bankların yenə də daha çox gəlir əldə etməyə çalışmasıdır. Yəni qısa müddətə daha çox gəlir əldə etmək prinsipi banklar üçün prioritet olaraq qalır. Bu özünü kredit strukturunda da göstərir. Belə ki, bu gün bankların təklif etdiyi kreditlərin 43 faizi istehlak kreditləridir. Özü də bu rəqəm artmaqda davam edir. Belə vəziyyət potensial əmanətçiləri də bank sektorundan uzaqlaşdırır. Yatırılan əmanətlər isə çox vaxt qısamüddətli olur. 2019-cu il noyabrın 1-i üçün fiziki şəxslərin bütün depozitlərinin 75%-nin qısamüddətli olmasını, ekspertlərin fikrincə, yalnız bununla izah etmək olar. Halbuki, 2014-cü ildə bu rəqəm 60% idi. Düzdür, ümumilikdə qeyd etmək olar ki, bank sektorunda vəziyyət sabitləşir və əhali öz əmanətlərini kredit müəssisələrinə qaytarır, amma bunu ehtiyatla, pulları qısamüddətli depozitlərdə saxlayaraq edir. Belə vəziyyət isə iqtisadiyyata hansısa ciddi fayda vermir. Nəticə etibarı ilə də iqtisadiyyata dəstək azalır. Bu baxımdan banklarda əmanətlərin həcminin artması çox əhəmiyyətlidir. Amma bunun üçün bankların faiz siyasətinə də düzəlişlər olunmaldıır. Əks təqdirdə banklar ölkə iqtisadiyyatında hələ də əhəmiyyətli rol oynaya bilməyəcək. Halbuki, banklara hərtərəfli şərait yaradan dövlətin onlardan gözləntisi tamam fərqlidir.
Tahir TAĞIYEV
