Müasir dövrdə vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı qloballaşmanın təsiri altında hər bir sosiumda baş verən sosial-iqtisadi və siyasi dəyişikliklərlə qırılmaz şəkildə bağlıdır.
Xüsusən də sosial-iqtisadi və texnoloji modernləşmə bütün cəmiyyətlərdə əhalinin sosial strukturuna əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərib. Bunlar vətəndaş cəmiyyətinə də öz təsirini göstərib.
- Modern tələblərə əsaslanan vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğu xüsusi diqqət mərkəzindədir
İndi vətəndaş cəmiyyəti haqqında klassik ideyalar yeni çalarlarla zənginləşərək daha müasir hala gəlib. Məlumdur ki, klassik model vətəndaş cəmiyyətinin fərdlərinin güclü və zəif, yetkin və uşaq, elita və kütləyə bölünməsini nəzərdə tutmur. O, hər bir fərdin bərabər hüuqa mali olması və suverenliyindən irəli gəlir. Müasir şəraitdə bu müddəa vətəndaş cəmiyyətinin ideal modelini utopiyaya çevirir. Real sosial həyatda bəzi insanlar, xüsusən də zəif olanlar həmişə özlərindən daha güclü olanlardan asılı vəziyyətdə olurlar. Ancaq burada bir insanın iqtisadi cəhətdən istismar edildiyi və ya ayrı-seçkiliyə məruz qaldığı asılılıq növlərindən söhbət getmir. Söhbət insanın yardım, qayğı və qəyyumluq obyektinə çevrildiyi asılılıq növündən gedir. Lakin bu zaman yardım, qayğı və qəyyumluq obyekti olan şəxsin hüquqlarının gözlənilməsi ön plana çıxır və bu halda vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasından danışmaq mümkün olur.
Düzdür, müasir vətəndaş cəmiyyəti konsepsiyaları bir sıra ənənəvi metodoloji postulatlara əsaslanır. Məsələn, indi də ümumilikdə qəbul edilir ki, vətəndaş cəmiyyətinin hər bir üzvü hüquq və azadlıqların subyektidir. Qanunun aliliyi vətəndaşlara maraqlarını müəyyən etməkdə müstəqilliyə təminat verir ki, bu da belə cəmiyyətin yalnız demokratik sistemdə mümkün olduğunu göstərir. İndi də açıqlıq, dünyəvi xarakter, fikir plüralizmi vətəndaş cəmiyyətinin ayrılmaz xüsusiyyətləridir. Müasir dövrdə vətəndaş cəmiyyətində şəxsiyyətlərarası, ailəvi, sosial-iqtisadi, mədəni, dini münasibətlər və strukturlar çərçivədən kənarda və dövlətin bilavasitə müdaxiləsi olmadan inkişaf edir, şəxsiyyətin və kollektivin istəklərini, maraqlarını həyata keçirməsinə şərait yaradır. Lakin bunalr fonunda hakimiyyət anlayışı, onun sosial-psixoloji fonu dəyişir: subyektlərin rifahı üçün onların müstəqilliyini təmin edən hakimiyyət hüquqi dövlətin mahiyyətinə çevrilir. Yuxarıdakı postulatlar əsasında müasir vətəndaş cəmiyyətinin aşağıdakı meyarları fərqləndirilir.
Birincisi, hesab olunur ki, vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyəti üç sahənin olmasını tələb edir:
- ictimai həyatın siyasi normalarla tənzimlənməyən və sosial təbəqələri, ictimai təşkilatları, hərəkatları, birlikləri və digərlərini əhatə edən sfera;
- şəxsi gündəlik fəaliyyət üçün fərqli həyat sahələri;
- xüsusi və kollektiv mülkiyyətdən ibarət iqtisadi həyat sferası, əhalinin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması maraqları naminə dövlət tərəfindən tənzimlənən çoxstrukturlu iqtisadiyyat.
Bundan əlavə, bütün hüquq və azadlıqlara malik müstəqil vətəndaşın mövcudluğunu təmin etmək üçün şərait lazımdır. Bura ilk növbədə qeyri-siyasi idarəçilik, özünüidarə, inkişaf etmiş iqtisadi, mədəni, hüquqi mühit, siyasi plüralizmin mövcudluğu, dövlət hakimiyyətinin müəyyən edilmiş hüquq normaları ilə məhdudlaşdırılması kimi məqamlar daxil edilir. Məhz bu halda vətəndaş cəmiyyətinin tərəqqisindən danışmaq mümkündür. Bu sadalanları Azərbaycan nümunəsində tətbiq etsək, ölkəmizdə, əslində, vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı istiqamətində mühüm nailiyyətlərin əldə olunduğunu demək olar. Əsas səbəb də odur ki, modern tələblərə əsaslnan vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğu dövlətin xüsusi diqqət mərkəzindədir.
- İslahatlar vətəndaş cəmiyyətinin güclənməsinə xidmət edir
O da həqiqətdir ki, Azərbaycanın ictimai-siyasi sisteminin müasir inkişafı şəraitində şəxsi, ictimai və dövlət maraqlarının tarazlığının təmin edilməsi, uyğunlaşdırılması problemi, həlli dövlət və cəmiyyət arasında münasibətlərin inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Bu mənada fəallıq səviyyəsi yüksək olan vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu Azərbaycanda dövlət siyasətinin ən mühüm strateji vəzifələrindən biridir. Elə prezident İlham əliyev də bunu dəfələrlə bəyan edərək bildirib ki, demokratiya və vətəndaş cəmiyyətini inkişaf etdirmədən, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını təmin etmədən dövlətin qarşısında duran təxirəsalınmaz vəzifələrin heç birini həll etmək mümkün deyil.
Azərbaycanda davam edən idarəçilik islahatlarının əsas məqsədlərindən biri də məhz budur. Təkmilləşdikcə və inkişaf etdikcə ölkəmizdə vətəndaş cəmiyyəti ictimai, şəxsi maraq və ehtiyacları birləşdirən sistemə çevrilir. İnsanların həyatının iqtisadi, siyasi, mənəvi və əxlaqi sahələrinə müəyyən təsir göstərən vətəndaş cəmiyyəti güclü ötürücü və əlaqələndirici mexanizm rolunu oynayır. Hakimiyyət burada siyasi fenomen kimi dövlət-vətəndaş cəmiyyəti münasibətlərinin vahid sisteminin düzgün, mütərəqqi, səmərəli şəkildə formalaşdırılmasını reallaşdırır. Bu müstəvidə Azərbaycanda hüquqi dövlət quruculuğu da dinamik inkişaf edir. Hüquqi dövlətin əsas xüsusiyyəti budur ki, o, obrazlışəkildə deyilsə, yalnız “vətəndaş cəmiyyətinin torpağında böyüyür”. Başqa sözlə, vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğundan kənarda konstitusion dövlət ideyası utopiyadır. Bu iki hadisənin qarşılıqlı əlaqəsi göz qabağındadır. Bu kontekstdə vətəndaş cəmiyyəti ilə dövlət arasında münasibətlərin mahiyyətinin və məzmununun tədqiqi, konkret funksiyaların müəyyən edilməsi, onların həyata keçirilməsi ictimai institutlara dövlət-hakimiyyət sisteminə real təsir göstərməyə imkan verir. Bunun konkret nümunəsini müasir Azəraycan reallığında görmək mümkündür. Ölkəmizdə vətəndaş cəmiyyəti subyektlərinin siyasi fəaliyyəti, onun həyata keçirilməsinin məzmunu və formaları indi olduqca genişdir. Dövlət qərarlarının qəbulu və icrası prosesində ictimaiyyətin iştirakının təmin edilməsi bunun təzahürlərindən biridir. Vətəndaş cəmiyyətinin bu qaydada inkişafı öz növbəsində Azərbaycanı daha güclü demokratik, hüquqi dövlətə çevirir.
Tahir TAĞIYEV
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.
