Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə bağlı məsələ son dövrlərdə daha çox diqqət mərkəzində yer almağa başlayıb. Azərbaycan belə bir dəhlizin olcağaını bəyan etsə də, Ermənistan hələ də buna qarşı çıxmağa çalışır. Halbuki, dəhlizin açılması Ermənistanın hüquqi öhdəliyidir. Rəsmi Bakı bu fonda İrəvandan 10 noyabr atəşkəs razılaşmasına əməl edib, Naxçıvana dəhliz verməsini tələb edir.
Avtomobil və dəmir yolu ilə əlaqə nəzərdə tutulan bu dəhliz açılsa, Azərbaycan hazırda eksklavda olan Naxçıvanla quru yolla birləşəcək. Naxçıvanın Türkiyə ilə birbaşa quru əlaqəsi olduğundan, Azərbaycanın əsas ərazisindən Naxçıvana quru əlaqə həm də Azərbaycanın Türkiyə ilə birbaşa quru əlaqəsini təmin edəcək. Düzdür, bir neçə ilə əvvəl Azərbaycan Türkiyə ilə dəmir yolu əlaqəsi üçün başqa biri iri layihəni - Bakı-Tiflis-Qars dəmir yolu layihəsini həyata keçirib. İndi ekspertləri maraqlandıran məqam budur ki, Naxçıvana Ermənistan ərazisindən dəmir yolu işə düşərsə, Azərbaycana 746 milyon dollara başa gələn Bakı-Tiflis-Qars dəmir yolu xəttinin önəmi azalmayacaq ki?
Gürcüstanın “Rondeli” Fondunun araşdırmaçısı Zurab Batiaşvili düşünür ki, Naxçıvana dəhliz veriləndən sonra Azərbaycanın Türkiyə ilə əlaqə üçün iki alternativi olacaq. Bu da rəqabət yaradacaq. Məsələn, Gürcüstan çalışacaq ki, daha yaxşı şərtlər irəli sürsün. Amma Zurab Batiaşvilinin fikrincə, burada önəmli bir məqam var: “Yeni dəhlizə kim nəzarət edəcək? Ola bilər ki, bəzi məhsullar Naxçıvana yeni yolla daşınsın. Amma silah və digər daşımaları Gürcüstan üzərindən Türkiyə vasitəsilə daşımaq məqsədəuyğun olacaq”. Bakı-Tiflis-Qars dəmir yolu xətti Mərkəzi Asiya və Çini Avropa ilə birləşdirməyi nəzərdə tutur. Bu layihəni reallaşdırması üçün Azərbaycan, öz xərclərindən savayı, Gürcüstana da illik 1 faizlə 25 illik 775 milyon dollar kredit ayırmağı nəzərdə tutub, amma bu vəsaitin hamısının Tiflisə verilib-verilmədiyi haqda dəqiq məlumat yoxdur. Türkiyə parlamentinin keçmiş millət vəkili, Beynəlxalq Münasibətlər və Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Sinan Oğan da düşünür ki, yeni yolun açılması ilə Azərbaycanla Türkiyə arasında daşımaların müəyyən bir hissəsi yeni dəhlizin payına düşəcək: “Özəlliklə də Çindən gələcək “İpək Yolu”nun davamı kimi bu yolda sıxlıq yaranacaq. Bu halda həm bu yoldan, həm də Bakı-Tiflis-Qars yolundan istifadə olunacaq. Mən bu yol açıldığı halda, digərinin önəminin azalacağını düşünmürəm. Ola bilər ki, bir müddət yük və sərnişin daşımalarının bir hissəsi yeni yolun üzərinə keçsin. Amma mən hesab edirəm ki, bölgədə sülh olandan sonra hər iki yol əsas kommunikasiya imkanı verəcək”. İqtisadçı Qubad İbadoğlu isə hesab edir ki, Zəngəzur dəhlizinin, Bakı-Tiflis-Qars dəmir yolu layihəsi ilə rəqabətə girə bilməsi üçün böyük vəsait tələb olunur. Çünki Bakı-Tiflis-Qars layihəsinin məqsədi malların Bakının Ələt limanı vasitəsilə Mərkəzi Asiyaya və ordan da geri, Avropaya daşınmasıdır. Zəngəzur dəhlizinin buna alternativ olması isə indilik real görünmür: “Məsələn, Bakıdan Horadizə gedən yolun yenidən qurulması yüz milyonlara dollar vəsait tələb edəcək. Naçxıvandan Horadizə gedəcək yeni yolu sürətli etmək imkanı var, amma Naxçıvan daxilində sürətli yol imkanı azdır. Bakı-Horadiz yolunun infrastrukturu da sürətli daşımalara imkan vermir. Mən hesab edirəm ki, Bakı-Tiflis-Qars yolu rəqabətdə önə çıxacaq”.
Ümumilikdə, Bakı-Tiflis-Qars dəmir yolunun elan olunan əsas məqsədi əsasən Azərbaycana İpək yolu vasitəsilə gəlmiş yüklərin Türkiyəyə və ya əksinə, Türkiyədən gələn malların Orta Asiyaya çatdırılmasıdır. Amma Naxçıvana quru yolunun açılmasında əsas məqsəd Azərbaycanın Naxçıvanla birbaşa quru əlaqəsinin qurulmasıdır. Lakin bu əlaqə sonradan həm Türkiyənin bu yolla yükləri Orta Asiyaya, ya da əksinə, Mərkəzi Asiyadan yüklərin Türkiyəyə ötürülməsi üçün də istifadə edilə bilər. Digər yandan Rusiya rəsmiləri də bir neçə dəfə bəyan ediblər ki, Naxçıvana dəhlizin açılması Rusiyaya da ağır yükləri dəmir yolu ilə Bakıya, ordan da Horadizə və daha sonra Ermənistana çatdırmağa imkan verərdi. Amma əsas məqam budur ki, istər Bakı-Tiflis-Qars xətti, istərsə də Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanı Avrasiyanın mühüm nəqliyyat qovşağına çevirir. Türkiyəli ekspert, Qafqaz Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin sədri Hasan Oktay qeyd edir ki, əslində, Zəngəzur dəhlizi Ermənistanın özü üçün də sərfəlidir: “Türkiyə-Ermənistan-Azərbaycan üçtərəfli danışıqları baş tutarsa, bu zaman regional problemlər Azərbaycanın xeyrinə həll oluna bilər. Bunun üçün ən mühüm başlanğıc nöqtəsi Türkiyə-Ermənistan, Ermənistan-Azərbaycan sərhəd qapılarının açılmasıdır. Belə olan halda bütün Ermənistan dəhlizə çevriləcək və Zəngəzur dəhlizinin və bunun fonunda Rusiya sülhməramlılarının nəzarətçi funksiyası öz əhəmiyyətini itirəcək”. Bu günlərdə isə qardaş ölkənin “Türkiyə” qəzeti də maraqlı bir məlumatla çıxış edib: “Türk dünyasını quru dəhlizi ilə birləşdirəcək Zəngəzur xətti rəsmən fəaliyyətə başlayır. Xəttin Zəngəzurdan keçən 37 kilometrlik hissəsində problem yaradan İrəvan geri çəkilərək sərhədlərin müəyyən edilməsi ilə dəhlizin açılmasını qəbul edib. “Turan yolu” da adlandırılan 165 kilometrlik dəhliz may ayında istifadəyə veriləcək. Magistral yolun açılışından sonra dəmir yolu da inşa olunacaq”. Nəşr bildirib ki, Ermənistan tərəfi Zəngəzurdan keçən yol və sərhədlərin dəqiqləşdirilməsi üçün komissiyanın yaradılması qərarını rəsmən qəbul edib: “Zəngəzurun 37 kilometrlik hissəsində təhlükəsizliyi rus hərbçiləri təmin edəcək”.
Qəzet vurğulayıb ki, İrəvanın Zəngəzurda gömrük məntəqəsinin yaradılması ilə bağlı təkidli tələbi Azərbaycan tərəfindən rədd olunub: “Bakı belə bir durumda oxşar addımı Laçında atmaq üçün tərəddüd etməyəcəyini diqqətə çatdırıb”.
Ramil QULİYEV
