Azərbaycanın qeyri-neft strategiyası özünü tam doğruldur - büdcə gəlirlərində qeyri-neft məhsullarının payı 70 faiz civarında...
Dünya enerji bazarlarında son vəziyyətin təhlili burada situasiyanın hələ də ürəkaçan olmadığını göstərir. Yaranmış durum, xüsusən neft hasilatçılarının indi daha çox zərərlə üzləşdiyini üzə çaxarır. Belə görünür ki, vəziyyət dəyişməsə, neft hasilatçılarının zərəri artan xətt üzrə gedəcək. Bu isə faktiki olaraq onların iqtisadiyyatına da mənfi istiqamətdə ciddi təsir edir. Bu mənada, Azərbaycanın son illər ərzində qeyri-neft sektorunu inkişaf etdirmək istiqamətində addımlarının nə dərəcədə həyati əhəmiyyət kəsb etməsi də daha aydın görünür.
Söhbət ondan gedir ki, qarşıdakı dövr ərzində iqtisadi inkişafın əsas məhək daşı məhz qeyri-neft sektoru olacaq. Bu mənada, Azərbaycan iqtisadiyyatı neftdən asılı olan bir çox ölkələrlə müqayisədə neft qiymətləri ətrafında yaranan vəziyyətdən daha çox əziyyət çəkməyəcək. Özü də o fonda ki, neft bazarı sürətlə tənəzzülə uğrayır. Bunu Beynəlxalq Enerji Agentliyinin icraçı direktoru Fatih Birol da xüsusi olaraq vurğulayır. Fatih Birol qeyd edir ki, 2020-ci ildə sutkalıq neft tələbatının 20 milyon barrel azalacağı gözlənilir. O bildirib ki, hazırda neft tələbatı sərbəst formada azalır:“Neft bazarında tələbatın azalmasına baxmayaraq, tədarükdə ciddi artım müşahidə olunur. Qlobal neft tələbatı sutkada 100 milyon barreldir və bunun 80 faizi nəqliyyatda istifadə edilir. Yeni növ koronavirusla əlaqədar bu gün dünyada 3 milyard insan sosial təcrid vəziyyətindədir və hərəkət edə bilmir. Neft tələbatı bu il gündəlik 20 milyon barrel azalacaq”. F.Birol qeyd edib ki, neft bazarında həddən artıq tədarük səbəbindən “qara qızıl”ın qiyməti 20 dollar səviyyəsinə enib, bütün bu inkişaflar qarşıdakı illərdə əhəmiyyətli nəticələrə səbəb olacaq: “Neftə olan tələbatın azalmasına baxmayaraq, Səudiyyə Ərəbistanı, Rusiya və bəzi digər istehsalçı ölkələr bazara əlavə neft çıxarmağı planlaşdırır. İraq, Əlcəzair, Nigeriya, Qabon, Oman və Ekvador kimi neft gəlirlərindən asılı olan ölkələr bu prosesdən ciddi şəkildə təsirlənəcək”. O, qiymət yaxşılaşacağı təqdirdə şist nefti hasilatının yenidən artacağını bildirib: “Həddən artıq neft tədarükü və tələbatın az olması fonunda qlobal neft ehtiyatları çox qısa müddətdə tamamilə dolacaq. Neft bazarındakı inkişaflar təbii qaz və mayeləşdirilmiş təbii qaz bazarlarına da ciddi təsir göstərir”.
ABŞ-ın qabaqcıl investisiya banklarından olan “Goldman Sachs” isə bəyan edir ki, neft hasilatının azaldılmasına dair razılaşma, çox güman ki, kiçikhəcmli və gec olacaq:“ABŞ Səudiyyə Ərəbistanından bazara böyük həcmdə neft çıxarmaq planından əl çəkməsini istəyir. Lakin neft tələbatının rekord həddə azalması fonunda Birləşmiş Ştatların Səudiyyə Ərəbistanı və Rusiyaya təzyiq göstərməsi mümkünsüz görünür”. “Goldman Sachs”a görə, dünyanın bu üç ən böyük istehsalçısı arasında hasilatın azaldılmasına dair mümkün razılaşma, çox güman ki, kiçikhəcmli və gec olacaq. Bütün bunlar isə neft bazarının çöküşünün davam edəcəyini göstərir.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, hələlik baş verənlər Azərbayacana digərləri ilə müqayisədə daha az təsir edir. Bunu aparıcı üç beynəlxalq kredit reytinq agentliyindən biri olan “Standard and Poor’s”ın qiymətləndirməsi də göstərir. Qeyd edək ki, dünya bazarlarında neft qiymətlərinin kəskin səviyyədə aşağı düşməsi səbəbindən qurum neft ixrac edən ölkələrin reytinqlərinin növbədənkənar qiymətləndirilməsinə qərar verib. Həmin qiymətləndirmə Azərbaycan üçün də aparılıb. Agentliyin yaydığı açıqlamada ölkəmizin beynəlxalq reytinqində hər hansı dəyişikliyin baş vermədiyi əksini tapıb. Belə ki, Azərbaycanın beynəlxalq kredit reytinqi dəyişməyərək “BB+” səviyyəsində, uzunmüddətli proqnoz isə “sabit” olduğunu təsdiq edib. Agentliyin yayımladığı hesabatda Azərbaycanın beynəlxalq kredit reytinqinin və reytinq üzrə proqnozun bir daha təsdiq olunması ölkənin əhəmiyyətli valyuta ehtiyatlarına, güclü fiskal mövqeyə, aşağı xarici borc səviyyəsinə malik olması ilə əsaslandırılıb. Bu durum neft qiymətlərinin Azərbaycana az təsir göstərdiyini üzə çaxarır. Halbuki, digərlərində vəziyyət fərqlidir. Məsələn, öz aralarında iqtisadi cəhətdən parçalanan Körfəz ölkələrinin dəyişən qiymətlərdən müxtəlif dərəcədə təsirlənməsi müşahidə olunur. Neft qiymətlərinin büdcə balansına təsirinə nəzər yetirdikdə Küveyt və Qətər qiymət dəyişkənliyində həssas ölkələr kimi fərqlənir. 2008-ci ildəki maliyyə böhranından sonra bu iki ölkənin neftin qiymətinin düşməsi ilə əlaqədar büdcə tarazlığının əhəmiyyətli dərəcədə sarsıldığı müşahidə edilmişdi. Qətərin neftdən asılılığı Körfəz standartlarında qəbul olunan səviyyədədir. Küveytin neftdən asılılığı isə digər Körfəz ölkələri ilə müqayisədə aşağıdır. Lakin Küveyt iqtisadiyyatı miqyas baxımından daha kiçik iqtisadiyyat olduğundan, neft qiymətlərinə həssaslığı nisbətən yüksəkdir.
Bu ölkələrin qeyri-neft sektoru üzrə gəlirlərinin büdcədəki payı belədir: Qətər 17,8 faiz, Küveyt 35,6 faiz. Başqa sözlə, Qətər büdcə gəlirlərində 82,2 faiz neftdən asılı olduğu halda, Küveytdə bu nisbət 64,4 faiz təşkil edir. Büdcəni tarazlaşdırmaq üçün neftin bir barrelinin baza qiyməti isə Qətərdə 43 dollar, Küveytdə 48 dollardır. Neft qiymətləri bu baza qiymətindən aşağı düşdükdə, bu ölkələrin büdcə tarazlığı mənfi istiqamətə keçməyə başlayır. Körfəzdə neftin qiymətinin enməsindən ən çox təsirlənən ölkə neft gəlirlərindən asılılığına və bu miqyasın fərqinə görə Bəhreyndir. Qiymətin yüksək olduğu dövrlərdə də büdcə balansını müsbət səviyyədə tutmaqda çətinlik çəkən Bəhreyn qiymətlər düşdükcə büdcəyə nəzarəti itirə bilər. Bəhreynin qeyri-neft gəlirlərinin büdcədəki payı cəmi 6,8 faiz təşkil edir ki, bu da ölkə iqtisadiyyatının neftdən nə dərəcədə asılı olduğunu göstərir. Oman, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Səudiyyə Ərəbistanında iqtisadi vəziyyət oxşardır. Bu 3 ölkənin neftlə bağlı iqtisadi strukturu bir-birinə bənzəyir. Oman, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Səudiyyə Ərəbistanının büdcəsinin neft qiymətindəki dəyişkənlikdən təsirlənmə nisbəti bir-birinə yaxındır və fərq elə də böyük deyil. Büdcə balansını qorumaq üçün neftin bir barreli üzrə baza qiyməti Səudiyyə Ərəbistanı və Omanda 77 dollar, BƏƏ-də isə 62 dollardır.
Qeyri-neft büdcə gəlirləri təhlil edildikdə, bu ölkələr arasındakı fərq elə də çox deyil. Səudiyyə Ərəbistanının büdcə gəlirlərində qeyri-neft məhsullarının payı 17,8 faiz olduğu halda, Omanda bu nisbət 14,9 faiz, BƏƏ-də isə 13,7 faiz təşkil edir. Azərbaycanda isə büdcə gəlirlərində qeyri-neft məhsullarının payı 70 faizə çatır. Bu da qeyri-neft sektorunun inkişafı istiqamətində siyasətin nə dərərcədə vacib olduğunu göstərir.
Ramil QULİYEV
