şənbə günü, 21 iyun 2025
     

Qərbi Azərbaycanın qədim müdafiə qalaları - İrəvan, Keçi, Sərdarabad... qalaları necə oldu?...

Image

“Qərbi Azərbaycanın daş yaddaşı” rubrikasında İrəvanın, bütövlükdə Qərbi Azərbaycanın hərbi istehkam məqsədilə tikilən qalalarından danışacağıq. Bu qalalar barədə tarixi mənbələrdə xeyli məlumatlar var.

İndiki Ermənistan ərazisində vaxtilə mövcud olmuş və hərbi istehkam xarakteri daşıyan İrəvan qalası, Keçi qalası, Sərdarabad qalası, Talın qalası, Gümrü qalası, Şörəyel qalası tariximizin qürur mənbəyidir. Ulu babalarımız tərəfindən yurdumuzun müdafiəsi məqsədilə tikilən bu qalaların hər biri bir tarixdir. 

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, tədqiqatçı Nazim Mustafa bu barədə yazır: “İndi Ermənistan Respublikası adlanan tarixi Azərbaycan ərazisində çoxsaylı qalalar, qala-şəhər­lər, hərbi istehkam obyektləri mövcud olmuşdur. Orta əsrlər dövrünə və Rusiya işğalı döv­rünə aid ədəbiyyatlarda indiki Ermənistan ərazisində mövcud olmuş və hərbi istehkam xarakteri daşıyan İrəvan qalası, Keçi qalası, Sərdarabad qalası, Talın qalası, Gümrü qalası, Şörəyel qalası haqqında məlumatlar verilir. Bu qalaların içərisində ən möhtəşəm olanı və tədqiqatlarda indi də tez-tez adı çəkilən qala İrəvan qalasıdır. Adları sadalanan bütün bu qalaları İrəvan xanlığının Rusiya qoşunları tərəfindən işğalından sonra ermənilər tədricən dağıdaraq yer üzündən silmişlər.

İrəvan qalası haqqında ilkin yazılı məlumat Səfəvilər dövrünə aiddir. 1502-ci ildə Səfəvilər dövlətinin başçısı Şah İsmayılın qoşunları Qaraqoyunlu əmirləri üzərində qələbə çalaraq İrəvan şəhərini ələ keçirmişdir. XVII əsrin 40-cı illərində Cənubi Qafqazda səfərdə olmuş məşhur türk səyyahı və coğrafiyaşünası Övliya Çələbi yazır ki, Şah İsmayıl hicri 915-ci ildə (1509-1510) qala salınması barədə öz vəziri Rəvanqulu xana göstəriş vermiş, o da öz növbəsində 7 ilə qalanı tikdirərək adını “Rəvan” qoymuşdur...”

Tədqiqatçı Keçi qalası barədə də maraqlı fakt təqdim edib: “Fransız səyyahı Jan Tavernye 1655-ci ildə İrəvanda olmuşdur. Yol qeydlərinə əsasən yazdığı kitabında Tavernye İrəvan şəhərini və qalasını təsvir etmiş, şəhərin planını öz əsərinə daxil etmişdir. Tavernyenin yazdığına görə, Zəngi çayının sahilindəki təpədə salınan, 5 qülləyə və möhkəm müdafiə divarlarına malik olan İrəvan qalasının şimal tərəfə açılan bir darvazası olmuşdur. Tavernye qalanın sakinlərinin yalnız müsəlmanlarda ibarət olduğunu yazmışdır.

1673-cü ildə İrəvanda olmuş fransız səyyahı və kolleksioneri Jan Şardən İrəvan qalasını belə təsvir etmişdir: “Qala kiçik bir şəhərdən böyükdür. O, oval formadadır, dairəsi dörd min addım olub, təxminən səkkiz yüz evdən ibarətdir. Orada ancaq təmizqanlı səfəvilər yaşayırlar… Qalanın müdafiəsi üçün üç min əsgər ayrılmışdır. Hakimin sarayı qalanın içərisindədir… Qalanın şimal tərəfində təpədə kiçik bir qala da vardır. Aralarındakı məsafə min addım olar. O, ikiqat divarla və artilleriya ilə möhkəmləndirilmişdir. Orada iki yüz adam yerləşə bilər. Onun adı Keçi qalasıdır””.

Tarixçilər qeyd edir ki, Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinin (1410-1468) yarandığı zamandan başlayaraq Çuxursəd bölgəsi və İrəvan məntəqəsi daha da sürətlə inkişaf edib: “İstər orta əsr səyyahları, istərsə də XVIII-XIX əsrlərə aid müxtəlif dilli ilk mənbələr İrəvan bölgəsindəki İrəvan, Qaranquş, Keçi Qalası, Qaraqala, İmamverdi, Sərdarabad, Talın, Gümrü, Şörəyel və digər qalalar haqqında məlumatlar verirlər. Həmin məlumatlar da bu qalaların sahiblərinin – bölgənin aborigen əhalisinin məhz Azərbaycan türkləri olduğunu təsdiq edirlər.

İrəvan qalasının tutulması ilə Şimali Azərbaycanın bütün ərazisi Rusiya imperiyasının tərkibinə qatıldı. İşğaldan sonra Qacarlar İranı və Osmanlı dövləti ərazilərindən köçürülüb gətirilən ermənilər İrəvan bölgəsində mövcud olan bütün tarixi abidələrimiz kimi, İrəvan qalalalarını, o cümlədən Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq mübarizəsi tarixinin ən şanlı və ən parlaq simvolu olan İrəvan və Sərdarabad qalalarını da dağıdıb məhv etdilər”.

Tədqiqat İrəvan bölgəsində mövcud olan və erməni vandalları tərəfindən amansızcasına məhv edilən Azərbaycan qalalarının tarixinə, o cümlədən məşhur İrəvan və Sərdarabad qalalarının XIX əsrin birinci rübündə baş vermiş Rusiya-İran müharibəsi zamanı yadelli işğalçılara qarşı apardığı şanlı mübarizə tarixinə həsr olunub.

Tarixçi Güntəkin Nəcəfli bildirir ki, hazırda Ermənistan Respublikasının yerləşdiyi ərazi yaxın keçmişdə – XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan dövləti olan İrəvan xanlığının torpaqları idi. Bu torpaqların ən qədim yerli əhalisi – aborigen sahibləri Azərbaycan türkləri idi. Lakin tarixin amansız axarlarında, 1918-ci ildə İrəvan şəhəri ermənilərə güzəşt edildi. Beləliklə, Cənubi Qafqazda tarixdə ilk dəfə olaraq erməni dövləti yaradıldı. İrəvan (Çuxursəd) bölgəsinin yerləşdiyi ərazi qədim dövrdə və erkən orta əsrlərdə Urartu, Əhəməni, Sasani, Ərəb Xilafəti, orta əsrlərdə Sacilər, Salarilər, Şəddadilər, Səlcuqlar, Atabəylər, Hülakülər, Cəlairilər və hətta Teymur dönəmində də Azərbaycanın sərhədləri daxilində olmuşdu. Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinin (1410-1468) yarandığı zamandan başlayaraq Çuxursəd adlanan bu bölgə və onun mərkəzi İrəvan şəhəri daha da sürətlə inkişaf etmişdi.

İrəvan bölgəsi möhtəşəm qalalarının və hərbi istehkamlarının daha çox olması ilə Azərbaycanın digər bölgələrindən fərqlənirdi. Bölgənin yadelli işğalçılarından qorunmasında bu qalalar böyük rol oynamışdı. Müxtəlif dilli orta əsr mənbələri və Rusiya işğalından sonra tərtib edilən rusdilli mənbələr İrəvan bölgəsindəki İrəvan, Qaranquş, Keçi Qalası, Qaraqala, İmamverdi, Sərdarabad, Talın, Gümrü, Şörəyel və digər qalalar haqqında məlumatlar verirlər. İrəvan şəhəri Osmanlı dövlətinin sərhədlərinə yaxın olduğu üçün Şah İsmayıl onun möhkəmləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirmiş və bu şəhərdə daha bir qala – Qaranquş qalasını tikdirmişdi. Bunlar mətbuatda yazılanlardır.

Qərbi Azərbaycanın məşhur qalalarından olan və Şəddadilər dövründə tikildiyi deyilən Aşağı Talın qalası Aşağı Talın kəndinin Cənub kənarında yerləşir.

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Nazim Mustafa İrəvan xanlığı inzibati ərazisi haqqında olan yazısında qeyd edir: “Sərdarabad mahalı Araz çayının şimal tərəfındə, Sürməli mahalının qarşısında yerləşirdi. Mahal şimaldan Talın, qərbdən Səədli, cənubdan onu Sürməli mahalından ayıran Araz çayı, şərqdən isə Körpübasar yə Zəngibasar mahalları ilə həmsərhəd idi. Sərdarabad mahalı İrəvanın sonuncu xanı Hüseynəli xan dövründə yaradılmışdı. 1817-ci ildə tikintisi başa çatdırılan məşhur Sərdarabad qalası bu mahalda yerləşirdi. Mahalda mövcud olmuş 30 kənddən 8-i rus işğalı nəticəsində dağıdılmışdı. Sərdarabad mahalının ərazisi indiki Armavir vilayətinin keçmiş Hoktemberyan (Sərdarabad) rayonunun ərazisinə uyğun gəlir.

Talın mahalı İrəvan xanlığının şimal-qərbində Ələyəz (Alagöz) dağının cənub ətəklərində yerləşirdi. Arpaçay çayı mahalı Qars paşalığından ayırırdı. Talın mahalı şimaldan Şörəyel sultanlığı, qərbdən Qars paşalığı, cənubdan Sərdarabad və Səədli mahalları, şərqdən Seyidli-Ağsaqqallı mahalları ilə həmsərhəd idi. Məşhur Talın karvansarası və Talın qalası bu ərazidə yerləşirdi. Mahalda mövcud olmuş 47 kənddən 27-si rus işğalı nəticəsində dağıdılmışdı. Talın mahalının ərazisi indiki Araqasotn vilayətinin keçmiş Talin rayonunun ərazisinə uyğun gəlir.

Səədli mahalı İrəvan xanlığının ərazicə ən kiçik mahalı idi və onun qərb qurtaracağında yerləşirdi. Həmin ərazidə Arpaçay Araza qovuşurdu. Səədli mahalı şimaldan Talın, qərbdən Qars paşalığı, cənubdan Dərəkənd-Parçenis, şərqdən isə Sərdarabad mahalı ilə həmsərhəd idi. Bəzi mənbələrdə mahalın adı yanlış olaraq Saatlı mahalı kimi verilmişdir. Mahalda mövcud olmuş 14 kənddən 5-i rus işğalı nəticəsində dağıdılmışdı. Səədli mahalının ərazisi indiki Armavir vilayətinin keçmiş Hoktemberyan (Sərdarabad) rayonunun ərazisinin bir hissəsinə uyğun gəlir.

Abaran mahalı Ələyəz dağının ətəyində, xanlığın şimal qurtaracağında yerləşirdi. Mahal şimaldan Pəmbək əyaləti, cənubdan Seyidli-Ağsaqqallı, Körpübasar, şərqdən isə Dərəçiçək mahalları ilə həmsərhəd idi. Mahalda mövcud olmuş 61 kənddən 22-si rus işğalı nəticəsində dağıdılmışdı. Abaran mahalının ərazisi indiki Araqasotn vilayətinin keçmiş Abaran rayonunun ərazisinin bir hissəsinə uyğun gəlir.

Seyidli-Ağsaqqallı mahalı şimaldan Abaran, qərbdən Talın mahalı, cənubdan və şərqdən Körpübasar, cənubi-qərbdən Sərdarabad mahalları ilə həmsərhəd idi. 20 kəndə malik Seyidli-Ağsaqqallı mahalının 11 kəndi Seyidli tayfasına, 9-u isə Ağsaqqallı tayfasına məxsus idi. Bəzi mənbələrdə Ağsaqqallı tayfasının adı yanlış olaraq Axsaxlı kimi verilmişdir. Müharibə nəticəsində bu mahalın kəndlərinə ziyan dəyməmişdir. Seyidli-Ağsaqqallı mahalının ərazisi indiki Araqasotn və Ararat vilayətlərinin keçmiş Əştərək, Talin, Abaran rayonlarının həmsərhəd ərazisidir”.

Xalqımızın tarixinin ən önəmli səhifələri olan Qərbi Azərbaycan tarixini dərindən öyrənməli və təbliğ etməliyik ki, gələcək nəsillər tarixi yurdumuzda hansı irsə sahib olduğumuzu bilsinlər…Təbii, bu gün o qalaların əksəriyyəti ya məhv edilib, ya da adı, tarixi saxtalaşdırılıb, amma tarixin, dəqiq bilgilərin izi ilə çox şey əldə edə bilərik…

İradə SARIYEVA



VİDEO

Dünyada xaos böyüyür, Azərbaycana təhlükə də artır... - VİDEO

Tramp İranla müharibədən niyə qorxur... - VİDEO

Aydın Quliyev Putinin köməkçisinin cavabını sərrast verdi... - VİDEO

Bakı məhkəməsi sübut etdi - Qarabağda basdırılmış bütün mina xəritələri İrəvandadır...

Putin dünya media nəhəngləri ilə Azərbaycanı da müzakirə etdi...

Dəhşətli zəlzələ bölgəsində məhəllə salan ilk türk müsəlman dövləti - Azərbaycanın yeni statusu...

SON XƏBƏRLƏR

21.06.2025 / 21:18
Azərbaycanın cənub sərhədlərində yeni Çernobıl təhlükəsi sürətlə böyüyür...

21.06.2025 / 21:04
Azərbaycanla razılıq olmadan Ermənistanın Türkiyə arzusu gözündə qalacaq...

21.06.2025 / 20:48
İran-İsrail müharibəsi uzanır - Ermənistan ayaq altda qalacaq...

21.06.2025 / 20:34
Makron İranla bağlı Trampın tam ziddinə olan təkliflər verdi...

21.06.2025 / 20:19
Solovyov Azərbaycan XİN-ə və MEDİA Agentliyinə sayğısızlıq etdi...

21.06.2025 / 20:04
Qars müqaviləsi Naxçıvan Konstitusiyasından niyə çıxarılır?..

21.06.2025 / 19:49
ABŞ İranın Fordo atom zavoduna taktiki nüvə zərbəsi vuracaq...

21.06.2025 / 19:35
AB İsrailin Fələstindəki qanunsuz məskənləri ilə ticarəti qadağan etməyə hazırlaşır....

21.06.2025 / 19:21
İsrail-İran savaşının Azərbaycana təsirləri görünməyə başladı...

21.06.2025 / 19:07
İlin sonunadək Ermənistan Rusiyaya 6 milyard dollar ziyan vuracaq...

21.06.2025 / 18:52
ABŞ İranı vursa bu ölkələr İranın yanında duracaqlar...

21.06.2025 / 18:39
"İrana qarşı hərbi əməliyyatlar narahatlıq doğurur" - Ceyhun Bayramov

21.06.2025 / 18:35
"Ermənistan Azərbaycan və Naxçıvan arasında maneəsiz əlaqənin təmin olunması öhdəliyini yerinə yetirmir" - XİN rəhbəri

21.06.2025 / 18:31
İsrail ilk gün İranı vurduğu dronları Əfqanıstan üzərindən keçirib...

21.06.2025 / 18:24
Bəşər Əsədin əmisi oğlu Suriyada yaxalandı...

21.06.2025 / 18:15
Ötən il qeyri-rəsmi nikahdan doğulan uşaqların sayı açıqlandı

21.06.2025 / 18:09
Azərbaycanda tək evlənmək yox, boşanmaq da təntənəli edilirmiş...

21.06.2025 / 17:56
Nəcməddin Sadıqov "Şlyapa Zahid " üçün 42 milyon manatın xahişini niyə etmişdi?..

21.06.2025 / 17:53
Təl - Əvivin üçdə biri dağıldı, İsrail raketlərini Kiprə köçürdü....

21.06.2025 / 17:42
Ermənistan sülh sazişi üçün bütün şərtlərdən(?) imtina etdi...

21.06.2025 / 17:28
Putin 3-cü dünya müharibəsindən danışdı - təhdid, ya real təhlükə...

21.06.2025 / 17:15
Azərbaycançılıq təbliğatı təkcə dövlətin işi deyil...

21.06.2025 / 17:02
Putin Ukraynanı Donbass və Novorossiyadan imtina etməyə çağırdı

21.06.2025 / 17:01
Hrant Dinkin qızı Paşinyana Ermənistanın Türkiyədə diplomatik nümayəndəliyini açmağı təklif etdi

21.06.2025 / 16:50
Prezident İlham Əliyevin islamofobiya ilə bağlı müraciəti BMT sənədi kimi yayıldı

21.06.2025 / 16:40
BMU-nun magistratura səviyyəsi və MBA proqramı üzrə qəbul planı təsdiqlənib

21.06.2025 / 16:30
Diplomatik korpusun nümayəndələri Şuşada və Ağdamda...

21.06.2025 / 15:36
Sahakyan “Hayastan” ümumerməni fondunun üzvlərindən biri olduğunu məhkəmədə təsdiqlədi

21.06.2025 / 15:20
"Bakcell"in brend strategiyası nüfuzlu Filip Kotlerin nəşrində

21.06.2025 / 15:17
Prezident İlham Əliyev bir qrup dövlət qulluqçusunu təltif etdi

21.06.2025 / 15:15
Qaxın icra başçısı vəzifəsindən azad edildi - SƏRƏNCAM

21.06.2025 / 15:04
Şirvanda narkotik vasitələr satan iki nəfər saxlandı

21.06.2025 / 14:53
MEDİA onlayn və çap media subyektlərinə dəstək layihəsi çərçivəsində müsabiqənin nəticələrini açıqladı - FOTO

21.06.2025 / 14:42
Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş ərazilərdə qanunsuz məskunlaşma aparılması məhkəmədə sübut olundu

21.06.2025 / 14:26
ABŞ səfirinin müavini vəzifəsinin icraçısı Azərbaycan-İran sərhədinə gedib

21.06.2025 / 14:11
Bakıda iki taksi sürücüsü saxlandı - səbəb...

21.06.2025 / 13:56
Polis əməkdaşlarının sosial müdafiəsi gücləndirilir

21.06.2025 / 13:43
Ali Məclis sədri seçiləcək şəxsin 5 il Naxçıvanda yaşaması tələbi aradan qaldırılır

21.06.2025 / 13:27
Məğlub bir ölkənin idxalının həcmi son üç ildə üç dəfədən çox “artdı”...

21.06.2025 / 13:21
Naxçıvanın Nazirlər Kabineti Ali Məclisə tabe olmayacaq

21.06.2025 / 13:16
Ali Məclisin sədri Naxçıvan MR-in ali vəzifəli şəxsi sayılmayacaq

21.06.2025 / 13:02
Moskva və Qars müqavilələrinin adı Naxçıvan Konstitusiyasından çıxarılır

21.06.2025 / 12:46
İsmayıllıda həyətində çətənə kolu yetişdirən şəxs tutuldu

21.06.2025 / 12:33
Cəbrayılda insan sümüyünə bənzər fraqmentlər aşkarlandı

21.06.2025 / 12:23
Milli Məclisin deputatı Vüqar Rəhimzadə Culfada seçiciləri ilə növbəti görüşünü keçirib

21.06.2025 / 12:10
İsrail Qumda SEPAH-ın Fələstin bölməsinin rəhbərini öldürdü

21.06.2025 / 12:06
Bank kartlarından oğurluq davam edir...

21.06.2025 / 12:01
“Həmkardan həmkara qayğı ilə” layihəsinin növbəti mərhələsi Laçında keçirilib

21.06.2025 / 11:37
Türkiyədə əməliyyat - 450 qanunsuz miqrant saxlanıldı

21.06.2025 / 11:34
İsraildən etiraf kimi açıqlama: “Bizi çətin günlər gözləyir”

21.06.2025 / 11:20
“Samvel Şahramanyan həbs oluna bilər”

21.06.2025 / 11:16
ABŞ-ın İrana qarşı hərbi əməliyyatına kim rəhbərlik edə bilər?

21.06.2025 / 11:07
İsrail təkbaşına İranın Fordo nüvə obyektini məhv edə bilməz

21.06.2025 / 11:00
Bu axşam Bakı metrosunun iş rejimində dəyişiklik olunacaq

21.06.2025 / 10:36
Cenevrədəki avropalılar İranı ABŞ-la danışıqlara çağırdı

21.06.2025 / 10:30
Məşhur amerikalı rejissorun əşyaları 4,25 milyon dollara satıldı

21.06.2025 / 10:22
İsrail hökuməti 1000 yeni mobil sığınacaq tikəcək - 28,6 milyon dollara...

21.06.2025 / 10:15
Əraqçi Moskva yolçusudur - Putinlə görüşəcək

21.06.2025 / 10:05
"İki həftə maksimum olacaq” - Tramp İrana vaxt qoydu!

21.06.2025 / 10:00
Bu gün Bakıda ilk dəfə UFC turniri keçiriləcək

21.06.2025 / 09:30
"Çirkli pullara" görə həbs edildi, ürək tutmasından öldü - türkiyəli fenomeninin acı sonluğu...

21.06.2025 / 09:29
"Cəmiyyətdə heç kim toxunulmaz ola bilməz"

21.06.2025 / 09:22
7 - 8 yaşlı uşağa hesab açmaqda bankların marağı nədir?...

21.06.2025 / 09:16
Bakıda ölümlə nəticələnən yol qəzası baş verib

21.06.2025 / 09:13
Beynəlxalq muğam müsabiqəsinin qalibləri məlum olub

21.06.2025 / 09:08
Azərbaycanlı hakim Almaniya - İtaliya oyununa təyinat aldı

21.06.2025 / 09:00
Türkiyə-Azərbaycan qardaşlığı və dostluğu əbədidir

21.06.2025 / 08:52
Azərbaycana yay fəsli daxil olub

21.06.2025 / 08:37
"Riyaziyyat uğursuzluğu" məktəblərin günahıdır, ya DİM-in?..

21.06.2025 / 08:15
Dünyada xaos böyüyür, Azərbaycana təhlükə də artır... - VİDEO

21.06.2025 / 03:02
Tramp İranla müharibədən niyə qorxur... - VİDEO

21.06.2025 / 01:11
Tramp İrana qarşı yerüstü əməliyyatlara işarə etdi - “onlar Avropa ilə danışmaq istəmir”...

21.06.2025 / 00:35
Cenevrədə kritik görüş – İran növbəti danışıqlara razılıq verdi...

20.06.2025 / 23:05
Ərdoğan Paşinyanla nələri müzakirə etdi...

20.06.2025 / 22:10
Vaxtilə işğalda olan Azərbaycan ərazilərinin “Ermənistana birləşdirilməsi” niyyəti məhkəmədə ifşa olundu - FOTO

20.06.2025 / 21:35
İranda hakimiyyət dəyişikliyi təhlükəsi kəskinləşir...

20.06.2025 / 21:19
Bakı məhkəməsi sübut etdi - Qarabağda basdırılmış bütün mina xəritələri İrəvandadır...

20.06.2025 / 21:06
İran danışıq üçün Trampı yox, Avropa liderlərini seçdi...

20.06.2025 / 20:56
Avropa - İran danışıqları başladı

20.06.2025 / 20:52
Putin dünya media nəhəngləri ilə Azərbaycanı da müzakirə etdi...

20.06.2025 / 20:47
"Aprel döyüşləri ilə bağlı istintaq komissiyasının Ermənistanda yaradılmasının səbəbi əməliyyatın Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən keçirilməsi idi" - Bako Sahakyan

Azərbaycançılıq təbliğatı təkcə dövlətin işi deyil...

XƏBƏR ARXİVİ