Xəzərlə bağlı ekoloji problem böyüyür...
Azərbaycanın karbohidrogen yataqlarının əsas hissəsinin yerləşdiyi Xəzər dənizi ilə bağlı son illərdə özünü göstərən ən ciddi problemlərdən biri burada su səviyyəsinin düşməsi ilə bağlıdır. Hesab edilir ki, proses indiki qaydada davam edərsə, Xəzərlə bağlı ciddi ekoloji fəlakətin yaşanması qaçılmaz olacaq. Bu fonda daha bir diqqətçəkən açıqlama Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Landşaftşünaslıq və landşaft planlaşdırılması şöbəsini müdiri Mirnuh İsmayılov tərəfindən verilib. O qeyd edir ki, son 5 ildə Xəzər dənizində suyun aşağı enməsi prosesi daha da intensivləşib ki, bu da iqlimdə baş verən dəyişikliklər, quraqlıqla əlaqədardır.
Onun sözlərinə görə, relyefin xarakterindən asılı olaraq Lənkəranın bəzi yerlərində Xəzərin suyu 2-4 metr çəkilib, Nabranda bu 200, 300 metr təşkil edir, bəzi ərazilərdə isə çəkilmə daha çoxdur: “Xəzərin Neftçala sahillərindən tutmuş, Lənkəranın Nərimankənd qəsəbəsinə qədər olan ərazi relyefdən asılı olaraq bəzi yerlərdə 2 kilometrə qədər geri çəkilib. Abşeron, Sumqayıt, Muxtadır qəsəbəsinədək olan sahələrdə dənizin suyunun çəkilməsi özünü daha şiddətli büruzə verir. Kürdə baş verən məlum səbəblərdən çayın suyu bu il, demək olar ki, Xəzərə çatmayıb. Onsuz da az yağıntılı Xəzər regionunda yağışların miqdarının bir az da azalması dəniz suyunun azalmasında öz rolunu oynayıb”. M.İsmayılovun sözlərinə görə, su çatışmazlığı yaxın 2-3 il ərzində özünü daha kəskin büruzə verəcək.
Xatırladaq ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Coğrafiya İnstitutunun son illik hesabatında da Xəzərlə bağlı ciddi narahatlıqlar qeyd edilib. Bildirilib ki, son 100 ildə (1920-2020) Xəzər dənizinin səviyyəsi müxtəlif dəyişkənliklərə məruz qalmaqla dünya okean səviyyəsindən 26 metrdən 28 metrədək aşağı enib: “1978-1995-ci illərdə səviyyənin 2,5 metr yüksəlməsi baş versə də, sonradan hazıradək Xəzərin səviyyəsi yenə də oz enmə dövrünü yaşayır. Hazırda səviyyə -27,8 m (2019) təşkil edir. Xəzər dənizi səviyyəsinin bu dəyiskənliyi Cənubi Xəzərin qərbində yerləşən Qızılagac körfəzinə də öz təsirini göstərib. Sara yarımadası Qızılagac körfəzini Böyük və Kiçik körfəzə ayırır. Böyük körfəz cənubdan dənizlə əlaqəlidir. Kiçik körfəzin dənizlə əlaqəsi damba vasitəsi ilə tam kəsilib. Böyük körfəz şərqdən cənub-qərbə uzanan Kürdili adası ilə dənizdən ayrılır. Qərbdən Sara yarımadası, şimaldan Səlyan düzü ilə əhatə olunub. Böyük körfəzin uzunlugu 28 km, eni 20 km, sahəsi 500 km2, dərinliyi 2 m-ə qədər, sahil xəttinin uzunluğu 100 km civarındadır. Hazırda dənizin səviyyəsinin enməkdə davam etməsi ilə əlaqədar Kürdili adası və Sara yarımadasının sahələri sürətlə genişlənməkdədir. Körfəzlərin sahələri isə, əksinə, azalmaqdadır”.
Onu da bildirək ki, bir çox avropalı tədqiqatçılar da son elmi araşdırmalarında rəqəmli modellər hazırlayıb və burada da dənizlə bağlı böyük fəsadların yaşana biləcəyi vurğulanır. Məsələn, vurğulanır ki, dənizin su səviyyəsi qarşıdakı dövrdə 9-18 metr aşağı düşəcək. Xəzərə ən çox su gətirən Volqa çayında suyun həcminin azalması dənizdə də suyun səviyyəsinin azalması ilə nəticələnib. Lakin baş verənlərə rəğmən, nikbin mövqe sərgiləyənlər də var. Məsələn, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Coğrafiya İnstitutunun direktoru, akademik Ramiz Məmmədovun sözlərinə görə, Xəzər dənizi üzərində aparılmış uzunmüddətli müşahidələrə əsasən, dənizin səviyyəsinin dəyişmə amplitudası son 100 ildə 3 metrdən artıq olmayıb: “Avropalı alimlərin verdiyi proqnoz onların Xəzər dənizinin cazibə səviyyəsi barədə anlayışlarının olmadığını göstərir. Cazibə səviyyəsi o deməkdir ki, dənizin səviyyəsi qaxdıqca güclü buxarlanma baş verir və səviyyənin aşağı düşməsinə səbəb olur. Səviyyə azalanda dənizdə buxarlanma da azalır və nəticədə suyun səviyyəsi yenidən qalxır”. Akademik onu da qeyd edib ki, riyazi modellərin nəticələrinin təhlilində istənilən ərazinin təbii-coğrafi şəraiti nəzərə alınmalıdır. Əks halda həqiqətə uyğun olmayan bu cür yanlış proqnozlar üzə çıxmış olur: “Dəniz səviyyəsinin dinamikası barədə uzunmüddətli proqnoz vermək mümkün deyil. Bunun səbəbi iqlim faktoru ilə bağlı kifayət qədər qeyri-müəyyənliklərin olması, dənizə tökülən iri çayların sululuğunun həcmi, baş verən dənizdibi tektonik proseslər və digər amillərlə izah edilir". İndilikdə isə Xəzər dənizinin səviyyəsinin azalması ətraf mühit, insan sağlamlığı və təsərrüfat sahələri üçün çox təhlükəli hesab olunmur. Lakin azalma bu qayda ilə uzun müddət davam edərsə, bəzi təsərrüfat sahələrinə, xüsusilə dənizdə neft-qaz əməliyyatlarına, dəniz nəqliyyatına, limanların fəaliyyətinə təsir qaçılmazdır.
Ramil QULİYEV
