DİM-də "imtahan islahatları" bitmir - indi də "esse islahatları" gəlir...
Kamran Əsədov: “Təhsil siyasəti bilikdən bacarığa, testdən tənqidə, nəticədən prosesə keçmək istəyirsə, esse yazmaqla bağlı minimal tələb düzgün yanaşma ola bilər”
“Ola bilər ki, gələcəkdə magistraturaya qəbul imtahanında esse yazmaqla bağlı minimal tələb qoyulsun”.
Bunu Dövlət İmtahan Mərkəzinin şöbə müdiri Natiq Əliyev "2024-cü il üçün ali təhsil müəssisələrinin magistratura səviyyəsinə tələbə qəbulu imtahanlarının nəticələrinin elmi-statistik təhlili ilə bağlı müzakirələr zamanı deyib.
“Qiymətləndirmə mexanizmi şəffaf və obyektiv meyarlarla təmin olunmasa, bu sistem narazılıqlar, apellyasiya şikayətləri və inamsızlıq doğuracaq”
Məsələyə münasibət bildirən təhsil eksperti Kamran Əsədov “Bakı-Xəbər”ə açıqlamasında qeyd etdi ki, magistraturaya qəbul imtahanında esse yazmaqla bağlı minimal tələbin qoyulması məsələsi keyfiyyət yönümlü ali təhsilin qurulması baxımından ciddi əhəmiyyət kəsb edir: “Dövlət İmtahan Mərkəzinin rəsmisinin bu istiqamətdə verdiyi açıqlama yalnız bir ehtimaldan ibarət olsa da, ali təhsilin ikinci pilləsi üçün qəbul mexanizmlərində məzmun və forma baxımından keyfiyyətli dəyişikliklərin zəruriliyinə işarədir. Hazırkı qəbul sistemində yalnız test üsulunun tətbiqi məzmun dərinliyindən uzaqdır, tələbənin analitik təfəkkürü, elmi arqumentasiya qabiliyyəti və yazılı təqdimetmə bacarığı qiymətləndirilmədən kənarda qalır. Statistik göstəricilər bu boşluğu daha aydın göstərir. 2024-cü il üzrə magistraturaya qəbul imtahanında iştirak edənlərin 43 faizindən çoxu ixtisas fənni üzrə açıq tipli suallarda cəmi 2 baldan aşağı nəticə göstərib. Bu o deməkdir ki, onların ya yazılı ifadə, ya elmi məntiq qurmaq, ya da fikir strukturlaşdırmaq bacarıqları zəifdir. Halbuki, “Təhsil haqqında” Qanunun 4.2-ci maddəsinə əsasən, təhsilin əsas məqsədlərindən biri “şəxsin tənqidi düşünmə, yaradıcılıq və özünüifadə bacarıqlarının inkişaf etdirilməsidir”. Testlə bu məqsədə çatmaq mümkün deyil. Yazılı esse tələbi isə bu bacarıqların real şəkildə ölçülməsi üçün əhəmiyyətli bir alətdir.
Əgər bu yeni meyar tətbiq olunarsa, bir neçə dəyişiklik baş verəcək. Əvvəla, tələbələrin yazılı nitq mədəniyyəti formalaşacaq, analitik düşüncəyə əsaslanan yanaşma genişlənəcək. Eyni zamanda, tədris proqramlarında elmi yazı bacarıqlarının öyrədilməsinə ehtiyac yaranacaq. Bu isə həm bakalavr, həm də magistratura pilləsində təhsilin məzmununu şaxələndirəcək. Lakin ciddi risqlər də var. Ən başlıcası qiymətləndirmənin subyektivliyi ilə bağlıdır. Əgər qiymətləndirmə mexanizmi şəffaf və obyektiv meyarlarla təmin olunmasa, bu sistem narazılıqlar, apellyasiya şikayətləri və inamsızlıq doğuracaq. Məsələn, bəzi tələbələr ədalətsiz şəkildə qiymətləndirildiyini iddia edə bilər ki, bu da ümumi qəbul prosesinə zərbə vuracaq. Dünya təcrübəsində yazılı esse komponenti ali təhsilin ikinci və üçüncü pillələrində geniş yayılmışdır. Məsələn, ABŞ-da magistraturaya qəbulda “Analytical Writing” bölməsi GRE imtahanının əsas hissəsidir. Britaniya universitetlərində isə şəxsi motivasiya məktubu və yazılı esse tələb olunur və bu sənədlər tələbənin qəbul şansına birbaşa təsir edir. Avropa universitetləri Bolonya prosesinin ruhuna uyğun olaraq tələbənin “öz fikrini əsaslandıra bilmə”, “fikir qurmaq” və “problemi təhlil edə bilmə” bacarıqlarını əsas göstəricilər kimi qiymətləndirir. Azərbaycanda isə hələ də testlə yaddaş yoxlanılır, düşüncə yox.
Elm və Təhsil Nazirliyi bu istiqamətdə tamamilə passivdir. Magistratura pilləsində qəbul prosesində hansı bacarıqların yoxlanılmalı olduğu, bu pillədə tələbənin hansı nəticələri nümayiş etdirməli olduğu barədə heç bir ictimai sənəd və ya strateji baxış mövcud deyil. Nazirliyin heç bir proqramında “elmi yazı bacarığı”, “tənqidi düşüncə”, “esse tələbi” kimi ifadələr keçmir. Halbuki, bu sahədə maarifləndirici və metodiki materiallar hazırlanmalı, pilot qiymətləndirmələr aparılmalı idi. Bu isə nazirliyin funksiyası olmasına baxmayaraq, ötürülmüş və məsuliyyətsiz şəkildə diqqətdən kənarda qalmış bir sahədir. Ən ciddi problem isə odur ki, Elm və Təhsil Nazirliyi nə bu istiqamətdə fəaliyyət planına malikdir, nə də orta və ali təhsil arasında keçid mexanizmlərini yenidən dizayn edir. Hazırda nə pedaqoji universitetlərdə yazılı esse bacarığı tədris olunur, nə də bakalavr pilləsində “akademik yazı” adlı fənn mövcuddur. Yəni tələbə bu bacarığı nə məktəbdə, nə də universitetdə öyrənmir. Belə olan halda, onu esse tələb olunan bir imtahana salmaq sadəcə süni baryer yaratmaq olar. Bu sahədə reformaların olmaması nəticəyə yox, prosesə yönəlik idarəçilik yanaşmasının göstəricisidir.
Əgər bu ideya gerçəkləşdiriləcəkdirsə, bu zaman bir neçə paralel addım atılmalıdır. Orta məktəbdən başlayaraq yazı bacarıqları təkmilləşdirilməli, bakalavr pilləsində “akademik yazı” və “elmi tədqiqat metodologiyası” fənləri tədris olunmalı, eləcə də yazılı işlərin qiymətləndirilməsi üçün normativ baza hazırlanmalıdır. Əks halda, yazılı esse tələbini qoymaqla tələbənin qabiliyyəti yox, sistemin natamamlığı ortaya çıxacaq və bu da təhsilə etimadı daha da sarsıdacaq. Təhsil siyasəti bilikdən bacarığa, testdən tənqidə, nəticədən prosesə keçmək istəyirsə, esse yazmaqla bağlı minimal tələb düzgün yanaşma ola bilər. Amma bu yalnız siyasi bəyanat səviyyəsində qalarsa, növbəti uğursuz eksperimentə çevriləcək. Elm və Təhsil Nazirliyi artıq monitorinq edən deyil, istiqamət verən, model yaradan bir quruma çevrilməlidir. Əks halda, qəbul sistemi yalnız müzakirələrin predmetinə, etimadsızlığın hədəfinə çevriləcək”.
Günel CƏLİLOVA
