Şagirdlərə imtahan sualları tutan bunker müəllimlərinə kəskin ittihamlar yağdırılır - reaksiya yoxdur...
Kamran Əsədov: "Təhsildə məqsəd gənci məğlub etmək deyil, onu inkişaf etdirmək olmalıdır, bunun üçün..."
"Dünyada belə bir praktika var. Ancaq bunu nazirin özünə də demişəm ki, sosial şəbəkələrdə müəllimlərin, şagirdlərin imtahanda cavab verdiyi suallara baxıram, çox narahat oluram. Üzümü tuturam o sualları yazanlara: hesab edin ki, o sualı övladınıza verirsiniz. Hər bir sualda hökmən bir xüsusi yanaşma işlətməlisən ki, onu həll edəsən. Yadına düşməsə, edə bilməyəcəksən. Belə suallar vermək olmaz... Hər bir sual imtahan üçün öyrədici xarakter daşımalıdır. Bizim institutda da "bunker müəllimləri" var. Onlara dəfələrlə demişəm ki, məktəblərdə verdiyimiz biliyə uyğun suallar hazırlayın ki, uşaq da cavablandıra bilsin. Təəssüf ki, bunu etmirlər. Hər il minlərlə qabiliyyətli azərbaycanlı gənc bu test imtahanlarından qaçaraq xarici ölkələrə gedir. Ən qabiliyyətlilər. Niyə? Çünki belə imtahanlar var".
Bu fikirləri Azərbaycanın keçmiş təhsil naziri, Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun direktoru Misir Mərdanov yerli mediaya açıqlamasında deyib.
O qeyd edib ki, hər zaman Azərbaycanda keçirilən formada test imtahanının əleyhinə olub: "İlk növbədə imtahanlarda verilən suallar orta məktəb şagirdlərinin səviyyəsinə uyğun olmalıdır. Bəlkə də bu, repetitorluğun heç olmasa bir az azalmasına səbəb ola bilər".
"İmtahanların qeyri-obyektiv və tələbkarlıqdan uzaq forması gəncləri alternativ təhsil yolları axtarmağa sövq edir"
Keçmiş təhsil nazirinin fikirlərinə münasibət bildirən təhsil eksperti Kamran Əsədov "Bakı-Xəbər"ə açıqlamasında bunları dedi: "Keçmiş təhsil naziri Misir Mərdanovun imtahan suallarının məzmunu və strukturuna yönəltdiyi tənqidlər Azərbaycan təhsilində qiymətləndirmə sistemi ilə real tədris prosesi arasında uzun illərdir mövcud olan uyğunsuzluğun açıq şəkildə səsləndirilməsidir. Təəssüf ki, bu uyğunsuzluq sistematik problem xarakteri daşıyır və təkcə indiki dövrə yox, elə məhz Mərdanovun nazir olduğu illərə qədər uzanır. Onun qeyd etdiyi “bunker müəllimləri”, yəni şagirdlərə məktəb tədrisindən kənar və yalnız xüsusi yanaşmalarla izah olunan suallar öyrədən şəxslər, əslində qiymətləndirmənin məktəbdən tamamilə ayrıldığı mühitin məhsuludur. Bu problemin kökündə duran məsələ isə qiymətləndirmə mexanizmlərinin məzmun standartları ilə uzlaşmamasıdır. Mövcud qanunvericiliyə əsasən, “Təhsil haqqında” Qanunun 14.1.1-ci maddəsində qeyd olunur ki, “ümumi təhsil pilləsində qiymətləndirmə təhsilalanların təhsil proqramlarının mənimsənilməsi səviyyəsini müəyyənləşdirmək məqsədi daşıyır”. Ancaq faktiki vəziyyət tamamilə fərqlidir. DİM-in keçirdiyi buraxılış və qəbul imtahanları məktəb proqramlarını yoxlamaq funksiyasından uzaqlaşıb, daha çox seleksiya məqsədli, ciddi psixoloji basqı yaradan, əzbər və riyazi manipulyasiyaya əsaslanan suallarla doludur. Bu vəziyyət xüsusilə də regionlarda yaşayan və yalnız məktəb təhsili alan şagirdlər üçün böyük ədalətsizlik yaradır. 2023-cü ildə keçirilmiş buraxılış imtahanlarında orta nəticə 200 bal üzərindən cəmi 124,5 bal olub. Bu isə o deməkdir ki, şagirdlərin yarıdan çoxu orta bilik səviyyəsindən aşağı nəticə göstərmişdir. Halbuki, bu şagirdlər eyni zamanda dövlət məktəbində rəsmi kurikulum əsasında təhsil alırlar və dərsliklər üzrə müvafiq qiymətlərlə il ərzində təqdir olunurlar. Bu kontekstdə Misir Mərdanovun vurğuladığı “hər sualda xüsusi yanaşma” tələbi əslində qiymətləndirmənin öyrədici deyil, sınaq xarakterli olduğunu göstərir. Halbuki, müasir təhsil fəlsəfəsində – istər OECD-nin PISA qiymətləndirmə sistemi, istərsə də UNESCO-nun “Assessment for Learning” yanaşması – imtahanların əsas məqsədi uşağın düşünmə, tətbiqetmə və təhlil etmə bacarıqlarını ölçməkdir. Misal üçün, 2022-ci ildə PISA nəticələrində oxu savadlılığı üzrə yüksək nəticə göstərən Estoniya və Sinqapurda suallar real həyatdan götürülmüş, kontekstual və funksional bacarıqları yoxlayan formatda təqdim olunmuşdu. Azərbaycanda isə test suallarının böyük hissəsi ya qavrama (məlumatın xatırlanması), ya da formal məntiqə əsaslanan cavab texnikaları tələb edir ki, bu da tənqidi düşüncəni deyil, əzbər və texniki yanaşmanı təşviq edir.
Təhlil ediləsi başqa bir məqam da budur ki, bu test sualları faktiki olaraq məktəb təhsili ilə rəqabət aparır. Müəllim və valideynlər də etiraf edir ki, məktəb tədrisi ilə bu testləri həll etmək mümkün deyil. 2023-cü ildə DİM-in apardığı monitorinqlər zamanı məlum olmuşdu ki, test imtahanlarında istifadə olunan bəzi suallar rəsmi kurikulum və dərsliklərdə ya ümumiyyətlə yoxdur, ya da çox səthi və nəzəri şəkildə təqdim olunub. Bu isə dövlətin rəsmi təhsil siyasəti ilə dövlətin qiymətləndirmə siyasəti arasında ziddiyyət yaradır. Bu ziddiyyətlər nəticəsində məktəblər öz funksional mahiyyətini itirir, repetitor mərkəzləri isə qeyri-rəsmi təhsilin əsas daşıyıcısına çevrilir. Bu, bir ölkənin milli təhsil modelində dərin institusional parçalanmanın əlamətidir.
Mərdanovun dediyi “ən qabiliyyətli uşaqlar testdən qaçıb xaricə gedir” fikri isə yalnız hissəvi doğrudur. Əlbəttə, imtahanların qeyri-obyektiv və tələbkarlıqdan uzaq forması gəncləri alternativ təhsil yolları axtarmağa sövq edir. Lakin bu prosesin əsas səbəbi imtahanın çətinliyi yox, onun məntiqsizliyi və öyrədicilik dəyərinin olmamasıdır. 2022-ci ildə Azərbaycandan xaricə təhsil almağa gedən gənclərin sayı 10.500 nəfər olub. Onların 65%-i Türkiyə, 15%-i Rusiya və Ukrayna, 20%-ə yaxını isə Avropa və Şimali Amerika ölkələrinə üz tutub. Bu ölkələrin əksəriyyətində qəbul imtahanları ya yoxdur, ya da yalnız motivasiya məktubu, tövsiyə və orta məktəb qiymətləri ilə aparılır. Yəni qiymətləndirmə sistemi daha insani, daha şəffaf və daha çevikdir".
Ekspertin sözlərinə görə, Azərbaycanın təhsil sistemində imtahan yalnız nəticə yox, həm də məqsədə çevrilib. Bütün təhsil prosesi testə hazırlıq üzərində qurulub. Hətta ibtidai siniflərdə belə valideynlər və müəllimlər şagirdə testə uyğun düşüncə modeli aşılayırlar: "Bu isə uşağın fərdi inkişafını, sosial bacarıqlarını, yaradıcı potensialını bloklayır. Misir Mərdanovun dediyi kimi, test öyrədirici yox, yükləyici xarakter daşıyırsa, bu qiymətləndirmə sistemi artıq təhsilə deyil, onun qarşısına qoyulan maneəyə çevrilir. Əgər bu sistem dəyişməzsə, məktəb təhsili daha da dəyərdən düşəcək, repetitorlar təhsilin əsas təminatçısı olacaq, sosial təbəqələşmə dərinləşəcək, vətəndaşlar dövlət təhsilinə etimadını itirəcək. Dəyişsə, qiymətləndirmə prosesi məktəb təhsili ilə sinxronlaşdırılsa, kurikulum əsaslı, bacarıq yönümlü, şagirdin psixoloji və sosial durumunu nəzərə alan ölçmə mexanizmləri tətbiq olunsa, təhsilə ümumi inam arta bilər. Bu isə təkcə bir nazirin və ya bir institutun yox, bütöv sistemin dəyişməsi ilə mümkündür. Təhsildə məqsəd gənci məğlub etmək deyil, onu inkişaf etdirmək olmalıdır. Bunun üçün testlər yox, düşüncə və fərdi potensial əsaslı qiymətləndirmə sisteminə keçid labüddür".
Günel CƏLİLOVA
