Bu il bankların təzə problemi yarana bilər – depozitləri və faizləri qaytara bilməmək…
Azərbaycanda kredit faizlərinin göstəricisi daim narazılıq yaradan əsas predmetlərdən biri olub. Bu fonda cari il ərzində hökumətin xüsusi diqqət mərkəzində yer alacaq məsələlərdən biri məhz kreditlərin faiz dərəcələrinin aşağı salınması ilə bağlıdır. Bunun üçün Mərkəzi Bank artıq son illər ərzində uçot dərəcəsini fəal şəkildə aşağı salır.
Xatırladaq ki, 2019-cu ildə Mərkəzi Bankın İdarə Heyətinin 8 dəfə iclası keçirilib və nəticədə uçot dərəcəsi 2 dəfə endirələrək 7,5 faizə salınıb. Bu arada yayılan məlumata əsasən, yanvarın 31-də Mərkəzi Bankın 2020-ci ildə pul siyasətinə həsr olunan ilk iclası keçiriləcək. İclasda faiz dəhlizinin parametrlərinə dair qərarlar veriləcək. Faiz qərarı həmin gün ictimaiyyətə açıqlanacaq. İllik inflyasiya Mərkəzi Bankın hədəf diapazonunda orta hesabla 4 faiz qaldığından, yanvarın 31-də də faiz endirəcəyi ehtimalı yüksəkdir. Bu dəfə də 0,25 baza bəndi azaltma olarsa, uçot dərəcəsi 7.25%-ə düşəcək. Bəzi ekspertlərə görə, Mərkəzi Bank daha yüksək nisbətdə, yəni 0,5 baza bəndi də faiz endiriminə gedə bilər. Bütün bunlar, öz növbəsində, kredit faizlərini aşağı salmalıdır. Bir daha xatırladaq ki, nəzəriyyəyə görə, uçot dərəcəsi pulun dəyəri rolunu oynayır. Pula olan tələb də faiz dərəcəsindən asılı olaraq dəyişir. Məsələn, faiz dərəcələri azaldığı zaman kreditlərə tələb artır, insanların banklara əmanət qoymaq meyli isə azalır. Bu zaman iqtisadi subyektlər daha çox kredit almağa meyl göstərir, əllərində olan nağd pulu isə, banklarda aşağı faizlərlə saxlamaqdansa, xərcləməyə çalışırlar. Nəticədə məcmu tələb artır ki, bu da həm iqtisadi artıma və məşğulluğa, həm də inflyasiyaya artırıcı təsir göstərir. Faiz dərəcələri artdıqda isə kreditlərə tələb azalır, insanların banklara əmanət qoymaq meyli güclənir. Nəticədə iqtisadi subyektlər daha az kredit alır və qazandıqları pulun çox hissəsini xərcləməyərək yığıma yönəldirlər. Beləliklə də məcmu tələb daralır və inflyasiyanın azalması üçün şərait yaranır. Amma indiki halda Azərbaycan üçün iqtisadi fəallığın daha da artırılması vacibdir və bu səbəbdən baş bankın uçot dərəcəsini azaltması gözlənir.
Digər tərəfdən, uçot dərəcəsi azaldığından əhali üçün banklarda əmanət saxlamaq cəlbedici deyil. Bank əmanətləri üzrə faizlərin aşağı endirildiyi bir vəziyyətdə əhalinin altenativ olaraq vəsaitlərini geri çəkib aktiv investisiya etmələri də gözləniləndir. Bunu iqtisadçı ekspert Samir Əliyev də istisna etmir: “Uçot dərəcələri aşağı salınan kimi bankın əmanətə marağı azalır. O aşağı salınanda əhali kreditlərə üz tutur. Əmanət faizi aşağı düşdükcə, bu, kredit faizinə də öz təsirini göstərir.
Bu gün Azərbaycanda əsas problem əmanətlərlə bağlıdır. Azərbaycanda keçən ildən başlayaraq depozit bazarında müəyyən çətinliklər yaşanır. Bu proses bu il də davam edəcək. Bu narahatlıq onunla bağlıdır ki, ötən il dekabrın 1-nə olan məlumata görə, bank sektorunun kredit qoyuluşlarının həcmi 15 milyarddan bir qədər çoxdur, depozitlərin həcmi isə təxminən 23,6 milyard manatdır. Təsəvvür edin, 23,6 milyard manatlıq depozit banka otuzdurulub, bank bundan cəmi 15 milyard kredit verib. Ortada hardasa 8 milyarda yaxın vəsait var. Bankların bu vəsaiti qaytarmaq öhdəliyi var. Düzdür, elə depozitlər var ki, onlar 1-2%-lə yerləşdirilib. Amma müddətli depozitlər 6 ay və ya 1-2 il müddətinə 10%-lə banka qoyulur. Tələb olunan isə odur ki, sən istədiyin vaxt o depoziti bankdan çıxarda bilərsən. Ona görə də onların faizi çox aşağı, yəni 1-2% olur. Bunları da nəzərə alsaq, hazırda bankların qaytarmalı olduğu böyük bir həcmdə vəsait var. Bu vəsaiti qaytarmaq üçün bank onunla pul qazanmalıdır. Bank insanlara kredit verməlidir ki, o kreditdən həm gəlir əldə etsin, həm də əhalinin faizlərini qaytarsın. Bank həmin krediti verməyib və faizi də qaytarmalı olduğu halda bəzən qaytara bilmir. Ona görə də düşünürəm ki, bu il depozit bazarında bankların öhdəliklərini yerinə yetirməsi ilə bağlı çətinlik ola bilər. Nəticədə ölkədə əmanətlərin faizlərinin düşməsi müşahidə olunacaq. Hazırda da bu tendensiya müşahidə olunmaqdadır”. Ekspert yaranmış durumda qiymətli kağızlar bazarının inkişafıın da vacib sayır:”Bizdə qiymətli kağızlar bazarı inkişaf etməyib ki, əhali qiymətli kağızlar bazarına vəsait yatırsın. Ona görə də bizdə alternativ mexanizmlər işləmir. Biznesdə insanlar ya aktiv iştirak etməlidir, ya da passiv. Aktiv iştirak odur ki, şəxs özü pul qoyub biznesə başlayır. Passiv iştirak isə odur ki, insanlar hər hansı bir şirkətin səhmlərini alır. Bizdə əhali bunların heç birinə çox da maraq göstərmir. Əhalinin bank əmanətlərinə marağı azaldığı təqdirdə alternativ seçimlərdən biri də daşınmaz əmlakdır. Daşınmaz əmlak bir qədər likvidlik olmayan bazar sayılır. Digər alternativ seçim isə qızıldır. Qızılın da qiyməti bazarda tez-tez dəyişir”. İstənilən halda, cari ildə əhalinin bank əmanətlərinin müəyyən hissəsini geri çəkərək fərqli sektorlara sərmayə kimi yatırması gözlənir. Bu isə iqtisadi fəallığa təsir edən əsas faktorlardan sayılır.
Tahir TAĞIYEV
