İranla Əfqanıstan arasında gərginləşən münasibətlərin hansı nəticələrə gətirib çıxaracağı bu gün xüsusi diqqət mərkəzində yer alan mövzular sırasındadır. Tərəflər arasında su üstündə başlayan savaş fonunda hərbi hazırlıq səviyyəsinin yüksəlməsi müşahidə edilir. Ümumiyyətlə, su qıtlığı Talibanın Tehranla kövrək münasibətlərindəki çatları üzə çıxarıb.
Hər iki tərəf Əfqanıstan-İran sərhədindəki qarşıdurmadan öncə su qıtlığı ilə bağlı kəskin çıxışlar edib. Mayın 27-də tərəflərin verdiyi itkilərdən sonra da gərginlik qalır. Taliban və İran hakimiyyəti hərbi fəaliyyəti və xəbərdarlıqları artırmaqla mövqelərini möhkəmləndirir. Quraqlıqdan əziyyət çəkən iki ölkənin su təhlükəsizliyi ilə bağlı fikir ayrılıqlarının artacağı gözlənilsə də, onların bu məsələdə dialoq üçün qapıları açıq saxladığı da diqqətdən yayınmır. Amma baş verən toqquşmalar dialoqa ümidi azaldır.
Sonuncu ölümcül toqquşma bu günlərdə İranın cənub-şərqi ilə Əfqanıstanın cənub-qərbindəki birgə sərhəddə baş verib və tərəflər bir-birini ilk atəşi açmaqda günahlandırıb. Sosial mediada yayılan görüntülərdə Nimroz vilayətinin Kanq rayonunda Talibana məxsus ağır silahların sərhədə yönəldiyi əks olunub. Rəsmilər qarşılıqlı atışmada bir Taliban sərhədçisinin öldüyünü və bir neçə nəfərin yaralandığını açıqlayıb. İran mediası son iki həftədə su ehtiyatları ilə bağlı gərginliyin cənub-şərqi Sistan-Bəlucistan əyalətində üç iranlı sərhədçinin öldürülməsi, bir neçə nəfərin yaralanması ilə nəticələndiyini açıqlayıb. İnsidentdən sonra Taliban 1973-cü ildə tərəflərin imzaladığı su müqaviləsinə əməl etməməsilə bağlı İranın iddialarını rədd edib. Talibanın Müdafiə Nazirliyinin sözçüsü Enayatullah Xavarazmi bildirib: “Əfqanıstan İslam Əmirliyi dialoqu istənilən problemin həlli üçün ağlabatan yol hesab edir. Müharibə və neqativ hərəkətlərə bəhanə gətirmək heç bir tərəfin marağında deyil”. İran dövlət polisinin komandiri, briqada generalı Əhmədrza Radanı isə qeyd edib: “İran İslam Respublikasının sərhəd qüvvələri istənilən sərhəd pozuntusu və təcavüzünə qətiyyətlə cavab verəcək. Əfqanıstanın hazırkı hakimiyyət orqanları beynəlxalq prinsiplərə zidd hərəkətlərə görə məsuliyyətə cəlb edilməlidir”. İran rəsmiləri də diplomatik həllin zəruriliyini dilə gətirib. Yüksək vəzifəli təhlükəsizlik rəsmisi Məhəmməd İsmayıl Kotari mübahisəni “eyni ailənin uşaqları arasındakı dava” kimi qiymətləndirib. O, Tehranın “hərbi varianta” əl atacağını təkzib edib. Su Əfqanıstanın ən məhsuldar kənd təsərrüfatı ərazilərinin yerləşdiyi cənub-qərbində, eləcə də İranın quraqlıq cənub-şərq bölgəsində çox dəyərlidir. Amma Əfqanıstan İranın cənub-şərqindəki ovalıq bataqlıqları və gölləri qidalandıran su mənbələrinə nəzarəti ələ keçirdiyindən, Taliban Tehranla münasibətlərində təzyiq rıçaqı əldə edib. Problem və ya həllinin kökünə gəlincə, Əfqanıstanda tikilən böyük bənd layihələri quraqlığın artması və digər amillərlə birlikdə Sistan hövzəsinə su axınını məhdudlaşdırır.
Sərhədləri əhatələyən su hövzəsinin dolması daşqınlardan asılıdır. Əvvəllər buranın rəngarəng vəhşi təbiəti vardı, nəhəng Hamun gölü yerləşirdi. İndi isə üç kiçik mövsümi göldən ibarətdir. Hövzənin su ilə doldurulması problemi bu ayın əvvəlində İranın xarici işlər naziri Hüseyn Əmir Abdullahian və prezident İbrahim Rəisinin bəyanatlarından sonra gündəmə gəlib. Əmir-Abdullahian Talibandan həmkarı Əmir Xan Müttəqi ilə telefon danışığında həm Əfqanıstan, həm də İran xalqının sudan istifadə edə bilməsi üçün Hilmənd çayından su alan daxili Kajaki bəndini açmağı xahiş edib. Rəisi Sistan-Bəlucistana səfəri zamanı Əfqanıstan hakimiyyətinə əhalinin su hüququnu dərhal təmin etməklə bağlı xəbərdarlıq edib. O, sözlərinin ciddiyə alınmalı olduğunu bildirib. Taliban isə 1973-cü il müqaviləsinə əməl etməmək ittihamını davamlı rədd edərək, Kajaki bəndi açılsa belə, bu suyun İrana bəs etməyəcəyini bildirib. Rəisinin hədələrindən cəmi iki gün sonra Taliban yeni suvarma layihəsinin açılışını etməklə ortalığı daha da gərginləşdirib. Layihə çərçivəsində Sistan hövzəsini şimaldan qidalandıran Fərəh çayı üzərindəki Baxşabad bəndinin tikintisi tamamlanıb. 1973-cü il müqaviləsinə əsasən, Əfqanıstan Hilmənd çayından gələn suyun saniyədə 26 kubmetr və ya ildə 850 milyon kubmetrini İranla paylaşmağı öhdəsinə götürüb. Talibanın iqtisadi məsələlər üzrə baş nazirinin müavini Molla Əbdül Qani Baradar bu xüsusda qeyd edib: “Kabil 1973-cü il su müqaviləsinə sadiqdir, lakin Əfqanıstanda və regionda mövcud quraqlıq gözardı edilməməlidir. Sistan-Bəlucistan əhalisinin dərdi bizim dərdimizdir. Ürəyimiz, Əfqanıstan xalqı üçün olduğu kimi, onlar üçün də əriyir, amma biz də su qıtlığından əziyyət çəkirik”. Su sahəsində əməkdaşlıq əvvəllər Əfqanıstanın sünni Taliban rəhbərləri ilə şiələrin çoxluq təşkil etdiyi İran arasında əlaqələrin dərinləşməsinin əlaməti kimi qəbul edilirdi. 2022-ci ilin yanvarında Taliban Nimroz əyalətindəki Hilmənd çayı üzərindəki Kamal Xan bəndindən Hamun gölünə su buraxdı. Məzhəb fərqləri bir zamanlar onları düşmən etsə də, son iyirmi ildə Əfqanıstanın qərbyönümlü hökumətinə və ABŞ-ın Əfqanıstanda rəhbərlik etdiyi qüvvələrə qarşı ortaq maraqları onları daha da yaxınlaşdırıb. Taliban hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra Tehranla iqtisadi və təhlükəsizlik əlaqələri yaratmağa çalışıb. İran Taliban hökumətini tanımasa da, İrandakı əfqan qaçqınları və transsərhəd narkotik ticarəti ilə bağlı qrupla işləməyə çalışıb. Fevralda İran Əfqanıstanın Tehrandakı səfirliyini rəsmi olaraq Talibana təhvil verib. Ekspertlər su böhranı ilə bağlı əməkdaşlığın münaqişədən daha üstün olduğunu düşünür. Vaşinqtondakı Yaxın Şərq İnstitutunun təhlil mərkəzinin Əfqanıstan və Pakistan üzrə direktoru Marvin Veyinbaum qeyd edir: “Hazırda hər iki ölkənin həqiqətən də düşmən sərhədinə ehtiyacı yoxdur. İqtisadi baxımdan bu, hər iki ölkə üçün problemdir. Bəndin təmin etdiyi su olmasaydı, Hilmənd əyalətində heç bir kənd təsərrüfatı potensialı qalmazdı. Və suyun çox az hissəsi İrana çatır. İqlim istiləşdikcə vəziyyət daha da pisləşəcək”. Veyinbaum nə Talibanın, nə də Tehranın su qıtlığı məsələsində zəiflik göstərəcəyini bildirib.
Tahir TAĞIYEV
.jpg)