Əsgər Paşaoğlu: “Sadıq bəy Yadigarovun mülkünün sökülməsi erməni rəhbərlərin xüsusi planı idi ki, o torpaqlardan Azərbaycan türklərinin izini silsinlər”
“Qərbi Azərbaycanın daş yaddaşı” rubrikasında Borçalı mahalının Təkəli elinin Yadigarovlar soyunun görkəmli simalarından olan Sadıq bəy Yadigarovun indiki Ermənistanın Noyenberyan (Barana) rayonunun Yuxarı Körpülü kəndində tikdirdiyi mülkündən və o mülkün taleyindən danışacağıq.
Həmsöhbətimiz 1942-ci il təvəllüdlü Əsgər Paşa oğlu Həsənovla Sadıq bəyin mülkünün necə viran edildiyi və burada hansı məqsəd güdüldüyü barədə danışdıq. O bildirdi ki, qayınatası Məhəmməd (bala Məhəmməd) kişi Sadıq bəyin mülkünün tarixcəsini çox gözəl bilib və bu barədə ona da danışıb. Ə.Paşaoğlunun ehtimallarına görə, Sadıq bəyin yaylaq malikanəsi XIX əsrin ortalarına yaxın tikilib.
- “Bizim mülkədarların malikanələrini sökdürürdülər, amma gəlmə olan erməni mülkədarlarının mülklərinə toxunmurdular”
Ə.Paşaoğlu təəssüflə qeyd etdi ki, daşnaklarla Şura hökuməti birləşib Azərbaycan türklərinin izini Qərbi Azərbaycandan silməyə çalışıb. Sadıq bəyin mülkünün dağıdılması da bu amala xidmət edib. El ağsaqqalı böyük yanğı ilə bildirdi ki, Qərbi Azərbaycandakı varlı, imkanlı şəxslərə, ağalara, bəylərə, mülkədarlara məxsus mülklər sökülsə də, sonradan bizim ərazilərimizə köçürülən erməni mülkədarlarının evləri, mülkləri sökülməyib, məktəbə, sanatoriyaya və sairə çevrilib. “Yuxarı Körpülü kəndi hazırda Ermənistan ərazisində yerləşsə də, tarixən Borçalı ərazisi olub. Bu kənd qaçağanlı Sadıq bəyin torpaqları olub və o burada özünə yay malikənəsi tikdirib. Sadıq bəyin mülkünün ətrafında çoxlu bulaqlar vardı. Kor bulaq, Qara qayanın bulağı, Çinarın bulağı, Bayramın bulağı və başqa bulaqlar olub. Sadıq bəyin imarəti dillərdə dastan idi. Qayınatam danışırdı ki, Sadıq bəyin mülkünü Şura hökuməti gələndən sonra ermənilər məhv etmək qərarına gəliblər. Maraqlıdır ki, daşnaklar bunu özləri etməyiblər, yerli camaatın əli ilə ediblər. Şərait yaradıblar ki, onun mülkünü elə azərbaycanlılar söksünlər. Bizim kənddən bir nəfər (adını çəkmək istəmirəm, hamı bilir-Ə.P) onun mülkünü söküb özünə ev tikdirdi. Bu hadisə erməni daşnaklarının fitvası ilə oldu. Bizim mülkədarların malikanələrini sökdürürdülər, amma gəlmə olan erməni mülkədarlarının mülklərinə toxunmurdular. Deyim ki, Aramyanskinin Bala Ayrımdakı malikəsinə toxunan olmadı. O, Ləlvərdən öz yay malikənəsinə küp borularla su çəkdirmişdi. Erməni daşnakları camaatı Aramyanskinin evinə toxunmağa qoymasalar da, amma Sadıq bəyin mülkünü sökdürdülər. Çünki razılıq olmadan heç kəs buna cəsarət edə bilməzdi. Sadıq bəy Yadigarovun mülkünün sökülməsi erməni rəhbərlərin xüsusi planı idi ki, o torpaqlardan Azərbaycan türklərinin izini silsinlər. O mülkü ona görə yox etdilər ki, orada azərbaycanlıların bir yadigarı qalmasın. Yenə də deyirəm, o torpaqlar Sadıq bəyin olub. Bizim bəzi tədqiqatçıların iddia etdiyi kimi, Yuxarı Körpülü Qazaxa baxmayıb, Borçalıya baxıb. Ora Borçalı ağalarının yurdu olub.
Ermənilər o mülkü sökdürsələr də, özləri daşları aparmadı, mülkün daşını kəndin varlı adamları daşıdılar. Ermənilər daşları aparmasalar da, oradan qiymətli əşyaları aparmamış olmazdılar. Mənim qayınatam Sadıq bəyin mülkünü görmüşdü. Mən ondan eşitdiyimi danışıram. Qayınatam Stalinlə yaşıd idi. Çox biləndər adam idi, qaçaqlıq etmişdi. Bolşeviklər gələndə isə onu partiyaya keçirdilər. Qayınatam Məhəmməd kişi Yuxarı Körpülüdə ikinci kommunist olub. Birinci kommunist Çeçəmən Abbas idi. Qayınatam çox igid adam idi, vergili idi. Onu ilan sancmırdı, ilan yaxınlaşanda nəsə oxuyurdu, ilan sürünüb gedirdi”.
Ə.Paşaoğlu deyir ki, Borçalının ünlü soylarından olan Yadigarovlar gürcü Çarının çox böyük etimad bəslədiyi ailə olub. Yadigarovlara ağalıq titulunu gürcü Çarının verdiyini deyən el ağsaqqalının sözlərinə görə, 1725-27-ci illərdə Yadigarovlar çarın yanında xidmətə başlayıblar.
Ə.Paşaoğlu dedi ki, ermənilər bizim torpaqlara köçürüldükdən sonra azərbaycanlara aid nə varsa hamısını öz adlarına çıxıblar. Dilican dərəsində Mantaşov qardaşlarının mülklərinin ermənilər tərəfindən hər zaman əzizləndiyini deyən müsahibimizin sözlərinə görə, onların mülkləri vərəm sanatoriyası kimi fəaliyyət göstərirdi. Aramyanskinin evinə də “dom otdıx” (İstirahət Evi-red.) deyildiyini deyən müsahibimiz vurğuladı ki, o da qeyri-türk olduğu üçün mülkləri qorunurdu: “Niyə qeyri-azərbaycanlının mülkünə toxunulmurdu, onların izləri itirilmirdi, amma azərbaycanlıların hər şeyi məhv edilirdi? Çünki onlar bu torpaqlarda bizim yadigarlarımızın olmadığını sübut etmək istəyirdilər. Baxın, Sadıq bəyin mülkünün məhv edilməsi də bu məqsədə xidmət edirdi ki, bu torpaqlarda bizim heç bir nişanəmiz qalmasın. Mülk tarixdir, bu tarixi silmək üçün isə belə etdilər. Onun mülkündən heç bir nişanə qalmamışdı. Onun mülkü “9 qardaş çinar” deyilən ərazidə idi”.
Ə.Paşaoğlu qeyd etdi ki, Marneuli rayonunun Kirəc Muğanlı, Qaçağanın yalları, Körpülünün yalı, Qazıoğlu, Yekə yal və başqa yerlər də daxil olmaqla böyük bir ərazisi Sadıq bəy Yadigarovun torpaqları olub.
Əsgər Paşaoğlu bizə qayınatasından eşitdiklərini danışdı, biz də onu qələmə aldıq. Ola bilsin, rəqəmlərdə hansısa uyğunsuzluq olsun. Söhbət ağızdan-ağıza çatdığı üçün bunlar mümkündür. Əsas odur ki, biz tariximizi unutmuruq…
Qərbi Azərbaycan ellərində minlərlə mülklərimiz olub ki, indi onların nişanəsi belə qalmayıb. Erməni daşnakları və rus bolşevikləri birləşib mülklərimizi viran qoyublar…İnanırıq ki, çox yaxın çağlarda elllərimiz geriyə qayıdacaq və tarixi irsimizi yenidən bərpa edə biləcəyik.
İradə SARIYEVA
.jpg)