"Qərbi Azərbaycandakı evimiz yerindəmi?" rubrikasında məşhur Qaraqoyunlu mahalından danışmaq istəyirik. Bu mahal el arasında daha çox Qaraqoyunlu dərəsi olaraq tanınır. Tariximizdə böyük əhəmiyyəti olan Qaraqoyunlu eli Qərbi Azərbaycanın incilərindən biridir.
Bu mahalı adı çoxdan dastanlaşıb...
Tədqiqatçılar yazır ki, Qaraqoyunlu (Darlıq) dərəsi və ya Qaraqoyunlu mahalı Qərbi Azərbaycanın İcevan (Karvansaray) və Mixaylovka – Çəmbərək (Krasnoselo) rayonunun ərazisində yerləşir.
Məlumatlara görə, Qaraqoyunlu dərəsi Qafqaz və Zaqafqaziya diyarı idarəsinin dəyişdirilməsi haqqında 1867-ci il 9 dekabr tarixli çar fərmanı əsasında yaradılmış Yelizavetpol quberniyasının Qazax qəzasına aid olub.1918-ci ildən 1920-ci ilə qədər isə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazisi daxilində mövcud idi. Mənbələrə görə,
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra Qazax qəzasında hərbi inqilab komitəsi yaradılır. Ermənistanda sovet hökuməti qurulduqdan (1920, 29 noyabr) sonra Qazax qəzası ərazisinin 44,5%-i, o cümlədən 1874-cü il inzibati bölgüsünə görə Azasu, Qaradaş, Qılınc kənd, Uzuntala, Baranin, Qalaçı, Kötikənd, Qoşqotan Külpi, Yeni Dilican, Köhnə Dilican, Karvansaray, Qaraqoyunlu, Polad-Ayrım, Xaştar, Başkənd, Küləli, Mixaylovsk, Tatlıkənd, Tovuzqala kəndləri Ermənistanın tərkibində qalır. Qazax qəzasının Azərbaycanın tərkibində qalan torpaqlarında Qazax, Ağstafa, Tovuz, Gədəbəy, Şəmkir rayonları, Ermənistana verilmiş torpaqlarda isə Karvansara (İcevan), Çəmbərək (Krasnoselo), Şəmşəddil, Dilican rayonları yaradılır.
Qərbi Azərbaycanın “kiçik akademiyası” titulunu qazanan Gölkənd kənd orta məktəbi çox güclü təhsil ocağı olub. 10-11 illik məktəb bu kənddə olduğu üçün, qonşu kəndlərdən 8-ci sinifdən sonra bu məktəbdə təhsillərini davam etdiriblər. Keçmiş təhsil naziri Misir Mərdanov da öz təhsilini bu kənddə davam etdirib.
İlk dini və dünyəvi məktəblər də Çaykənd kəndində olmuşdur. Əvvəlcə ibtidai, sonra yeddillik olan, daha sonra isə orta məktəb açılmış və 1988-ci ilin məlum hadisələrinə qədər fəaliyyət göstərmişdir.
1903-cü ildə Əmirxeyirdə anadan olmuş Şəmşəd Sarı oğlu Əliyev, 1907-ci ildə Əmirxeyirdə anadan olmuş Alı Qələndər oğlu Alıyev, 1908-ci ildə yenə də Əmirxeyirdə doğulmuş, İrəvan Pedaqoji Texnikumunu, Bakıda ali məktəbi bitirərək, ali məktəbdə işləmiş Reyis Niftalı oğlu Məmmədov, 1908-ci ildə çaykənddə dünyaya göz açmış, Sumqayıt Boru Prokat Zavodunda işləmiş və Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görülmüş Murad Mahmud oğlu Zeynalov və başqaları ilk təhsillərini Çaykənd kənd orta məktəbində almışlar.
Çaykənd kənd orta məktəbinin tarixi haqqında ən dəyərli və dəqiq məlumatları Ermənistanda və Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulması uğrunda fəal mübariz, hər iki respublikada çox yüksək vəzifələrdə çalışmış, sonralar bir çoxları kimi repressiyanın qurbanı olaraq sürgün edilmiş və 1938-ci ildə sürgündə dünyasını dəyişmiş məşhur partiya və dövlət xadimi Bala İbrahim oğlu Əfəndiyevin fəaliyyətinə həsr edilmiş kitablardan götürmək mümkün olmuşdur.
T.Miralayevin Bala Əfəndiyev haqqında yazdığı və 1972-ci ildə "Ayastan" nəşriyyatı tərəfindən İrəvanda nəşr etdirdiyi "Bala Əfəndiyev" adlı bioqrafik oçerkdən aşağıdakılar məlum olur.
Bala Əfəndiyev 1893-cü ildə Gəncə quberniyasının Qazax qəzasının Çəmbərək (indiki Krasnoselo) rayonunun Çaykənd kəndində anadan olmuşdur. O, hələ dünyaya göz açmamış atası İbrahim kişi dünyasını dəyişmiş, əmisi molla Məhəmməd və atalığı Ənməd Hacı Əli oğlu Balanı elə öz kəndlərində molla məktəbinə göndərmişdir. Ancaq balaca Balada elm və sənətə olan böyük həvəsi görmüş, ona 1907-ci ildə təzə açılmış rus məktəbinin hazırlıq siniflərində təhsil almağı məsləhət görmüşlər. Bala Əfəndiyev həmin hazırlıq siniflərində təhsilini davam etdirmişdir.
Bu tarixi fakt göstərir ki, Çaykənd kəndində ilk məktəb 1907-ci ildən bir neçə il əvvəl açılmışdır.
Qaraqoyunluların təkidi və tələbi ilə Çaykənd orta məktəbinə Bala Əfəndiyevin adı verilmiş və məktəbin qarşısında onun büstü qoyulmuşdur.
"Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Bala Əfəndiyevin əmisi qızı və eyni zamanda həyat yoldaşı, 1906-cı ildə Çaykənd kəndində anadan olmuş Fatma xanım da ilk təhsilini Çaykənd kəndində almışdır. Çaykənd orta məktəbinin məşhur məzunları haqqında ən geniş məlumatlar uzun müddət həmin məktəbin direktoru işləmiş, dəyərli ziyalılardan və ağsaqqallardan biri olan Qurban Yusif oğlu Süleymanovun yazıb nəşr etdirdiyi "Əzəli Oğuz yurdum - Doğma Çaykəndim" adlı kitabında göstərilmişdir".
Bu barədə mahal barədə olan vikipediya məqaləsində bildirilir.
Qaraqoyunlu dərəsi ilə bağlı mətbuatda qeyd edilir ki, Azərbaycanda XV əsrdə mövcud olmuş Qaraqoyunlu dövləti tarix səhnəsindən erkən silinsə də, onun izləri hələ də yaşayır. "Oğuz türklərinin Baharlı qolundan olan XIV əsrin sonlarında (1388-ci il) yaranıb. 1410-cu ildə isə Qaraqoyunlu dövləti elan olunub.
Qaraqoyunlu dövləti 58 il mövcud olub və 1468-ci ildə digər oğuz tayfa ittifaqı olan Ağqoyunlular tərəfindən son qoyulub.
Lakin maraqlıdır ki, sonralar Qaraqoyunlu adı tayfa və kənd adı olaraq Azərbaycan və Türkiyə ərazisində qalıb. Bu gün də Türkiyənin İğdır vilayətinin 4 əsas rayonundan biri və şəhər Qaraqoyunlu adlanır.
Lakin Qaraqoyunlu yaşayış məntəqələrinin ən çox yayıldığı ölkə Azərbaycandır. Xüsusən də hazırkı Ermənistan ərazisində, Göyçə mahalında Qaraqoyunlu dərəsi və ya Qaraqoyunlu mahalı adlı ərazi var"-deyə yazıda bildirlir.
Qaraqoyunlu dərəsi tariximizdə mühüm rol oynayan və böyük şəxsiyyətlər yetişdirən bir mahalıdır.
AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun əməkdaşı Yasəmən Qaraqoyunlu yazır:"...Hazırda bu ərazi Ermənistanın Tavuş mərzi və Geğarkunik mərzi adlanan vilayətlərinin tərkibindədir.
Qaraqoyunlu hərtərəfli inkişaf etmiş bölgələrdən biri idi. Harada yerləşməsindən asılı olmayaraq, kəndlərin hamısına yol çəkilmiş, təzə evlər tikilmişdi. 1960-cı ildə Qaraqoyunlu dərəsinin kəndlərində, demək olar ki, bir dənə də olsun köhnə ev qalmamışdı..."
Bu gün qaraqoyunlular əmin deyillər ki, abad qoyub gəldikləri kəndləri, evləri salamat qalıb. Onlar geri qayıdıb erməni daşnaklarının viran qoyduğu evlərini, ocaqlarını abad etmək, çıraqlarını yandırmaq istəyirlər. O evlər yerində qalmasa da, o ellər yerindədir, öz doğma övladlarını gözləyir...
Ay dağlar, yastı dağlar,
El gəldi basdı dağlar
Üç ay olurdun toyda-bayramda
İndi qaldın yasda dağlar.
Qaraqoyunlu dərəsinin Gölkənd kəndindən olan Ərkinaz nənə deyib bu bayatını. O yerlərin adamları zalım düşmən tərəfindən deportasiya edilib və dağlar yasa batıb. Geriyə köçlər o dağları yasdan çıxaracaq və ellər yenə toy-bayram libasına bürünərək.
İradə SARIYEVA
.jpg)