Ermənilər İrəvan Dumasının məşhur deputatı Pənah xanın evini nə günə qoydular...
İlin əvvəlində redaksiyanın tərtib etdiyi plana uyğun olaraq "Qərbi Azərbaycanın daş yaddaşı" rubrikasında tarixi Azərbaycan şəhəri İrəvanda çox populyar olan bir abidədən - Pənah xan Makinskinin evindən danışacağıq. O evdən ki, adı dillər əzbəri olub, teatr tariximizdə əhəmiyyətli rol oynayıb.
AMEA-nın Tarix İnstitutunun əməkdaşı, tanınmış tədqiqatçı Nazim Mustafa Pənah xan Makinskinin evi barədə yazır :"İrəvanda Xan sarayının üslubunda inşa edilmiş tarixi-memarlıq abidələrindən biri də Pənah xan Makinskinin evi idi. İrəvan şəhər Dumasının deputatı, kollej müşaviri Süleyman xanın oğlu Pənah xana məxsus yaşayış kompleksi onun adını daşıyan meydanda, Nalbandyan küçəsi-19 (keçmiş Ter-Qukasov küçəsi) ünvanında yerləşirdi. Kompleksə xanın ikimərtəbəli evi, mətbəx, anbar, ayrıca həyətlərdə nökərlər üçün birmərtəbəli ev və tövlələr daxil idi. Pənah xanın evi İrəvanda dövlət tərəfindən qorunan memarlıq abidələri siyahısına salınsa da, ötən əsrin 60-cı illərində onun da aqibəti azərbaycanlılara məxsus digər tarixi-memarlıq abidəsi kimi olmuş, dağıdılaraq yer üzündən silinmişdir".
Tədqiqatçının verdiyi məlumata görə, Pənah xanın məşhur malikənəsi ermənilər tərəfindən yer üzündən silinib.
Pənah xan Makinskinin evindən və şəxsi həyatından, fəaliyyətindən bəhs edən Vikipediya məqaləsində çox maraqlı məqamlar yer alıb. Heç şübhəsiz ki, bu məqalə Pənah xanla, bütövlükdə isə Makinskilərlə bağlı tədqiqat aparan alimlərin yazıları əsasında ərsəyə gəlib.
Tədqiqatçılar yazır ki, İrəvan şəhərinin sosial həyatında aktiv rol oynamış, xeyriyyəçiliklə və maarifçiliklə məşğul olmuşdur. XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq azərbaycanlı teatr həvəskarlarının İrəvan şəhərində tamaşalar üçün toplandıqları məkanlardan biri də Pənah xan Makinskinin evi olub. Həmin tamaşaların arasında Mirzə Fətəli Axundzadənin "Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah" (1901, 1903, 1904, 1905, 1906), Vasaq Mədətov Nəzminin "Qırt-qırt" (1900, 1903), "Tamahkarılq düşmən qazanır" (1903, 1905, 1906), Nəcəf bəy Vəzirovun "Hacı Qənbər" (1904, 1908), "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" (1905, 1906, 1908), Rüstəm xanın "Əqdi biməhəbbət" (1906), Namiq Kamalın "Vətən" (1908), Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Bəxtsiz cavan" (1909, 1910) pyesləri var idi. Pənah xan və digər irəvanlı ziyalılar dövlətə müraciət edib, Azərbaycan türkləri üçün məktəb açılmasını istəsələr də müsbət cavab ala bilmirlər. Bundan sonra 1898-ci il martın 29-da Göy Məsciddə toplanan 104 nəfər məktəbi özləri açmaq qərarına gəlirlər və bunun üçün 14 nəfərlik komissiya seçirlər. Əliqulu xan İrəvanskinin rəhbərlik etdiyi komissiyaya Pənah xan da daxil edilir. Komissiya üzvləri məktəbin işlərinə nəzarət etməli və hər biri ən azı həftədə 3 saat məktəbdə olmalı idilər. Məktəbin maliyyələşdirilməsi də bu şəxslərin üstünə düşdüyündən bunun üçün ayrıca cədvəl tutulur. Tədqiqatçıların yazdığına görə, Cədvəldən aydın görünür ki, Abbasqulu xan İrəvanski hər il 50 manat, Pənah xan Makinski də 50 manat, qalan 17 nəfərin hərəsi 25, 31 nəfərin hərəsi 15, 54 nəfərin hər biri 10 manat veriblər. Qeyd edilənə qədər ki, Pənah xan 1905-1907-ci illər Erməni-Müsəlman qırğınlarında ziyan çəkmiş irəvanlı soydaşlarına yardım etmək üçün aksiyalar təşkil ettmiş, toplanmış pulları ziyan görmüş şəxslərə paylamışdır. Bildirilən görə, Pənah xan tərəfindən tikdirilmiş ev və ya imarət İrəvanın Azərbaycan türklərinə sahib olan tarixi memarlıq abidələrindən biri olmuşdur. Bir zamanlar dövlət əhəmiyyətli memarlıq abidəsi olan bu ev 1960–1970-ci illərdə baxımsızlıqdan məhv olmaq həddinə çatmışdır. Bəzi tədqiqatçılara görə, vəziyyəti bəlli deyil. Bu evdə Çar Rusiyası zamanı İrəvan azərbaycanlılarının mühüm görüşləri keçirilmiş, xeyli sayda teatr tamaşaları təşkil edilmişdir. Pənah xan Makinskinin evinin yerləşdiyi ərazi isə son vaxtlaradək Pənah xan meydanı və yaxud Pənah xan bulvarı adlanırdı.
Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, İrəvan Maku xanı Əhməd xan oğlu Hüseyn xandan olma nəvəsi olan Əhməd xan Qacar imperiyasından Rusiya imperiyasına köç etmiş və İrəvan şəhərində məşkunlaşmışdır. Yazılana görə, bundan sonra ailə həm də Makinskilər adlandırılmağa başlamışdır. Əhməd xanın oğlu Süleyman xan (1819–1862) Pənah xanın atasıdır. Beləliklə, Pənah xan mənşəcə Oğuzların Bayat tayfasına mənsub olmaqla birlikdə, Maku xanları ailəsinə mənsubdur.
Pənah xan ibtidai təhsilini molla yanında almış, daha sonra şəhər məkttəbini və gimnaziyanı bitirmişdir. Bir qədər sonra İrəvan şəhər dumasındakı azsaylı müsəlman deputatlardan biri olmuşdur.
Atası Süleyman xan Rusiya İmperator Ordusunda xidmət etmişdir. Əli xan adlı oğlu olmuş və o, Taci xanımla evlənmişdir. Bu evlilikdən Süleyman xan, Tamara xanım, Səltənət xanım, Dövlə xanım adlı qızlar dünyaya gəlmişdir. Pənah xanın Əli xandan olma törəmələri Sovet hakimiyyəti dövründə təqiblərə məruz qalmışdır.
Bu Pənah xanın özü və ailəsi barədə əks olunan məlumatlardır. Bütövlükdə, onun kimi şəxsiyyətlər xalqın mədəniyyət tarixinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayıb. Əlbəttə, İrəvanda mədəni - maarif hərəkatının önündə gedən Pənah xan kimi şəxsiyyətlər unudulmaz izlər qoyub gediblər. İrəvan memarlığının ab-havasını daşıyan Pənah xan Makinskinin evini erməni vandalları yer üzündən silib izini itirməyə çalışsalar da, onu yaddaşlarımızdan və memarlıq irsimizdən silə bilməzlər. Bu abidə haqda məlumatlar, eyni zamanda onun foto şəkilləri arxivlərdə yaşayır... İrəvanın daş yaddaşından o tarixi evi silmək mümkün deyil. Şübhəsiz, İrəvanlılar öz evlərinə dinc şəkildə qayıtdıqdan sonra bu abidələrin hamısı yenidən yaradılacaq.
İradə SARIYEVA
