Universitet müəllimləri də MİQ imtahanlarından keçməli olacaq? - Dedi-qodular doğrulsa...
Kamran Əsədov: “MİQ modeli ali təhsil sistemi üçün uyğun bir vasitə deyil”
Məlumdur ki, orta məktəb müəllimləri işə müəllimlərin işə qəbulu (MİQ) mexanizmi ilə qəbul olunur. Bu proses müəyyən narazılığa səbəb olur. Əsasən də ali məktəblərin nüfuzunu aşağı salır. MİQ-dən keçə bilməyən müəllim kimi çalışa bilmir. Bu da həmin pedaqoji təhsil ocaqlarının prestijini, hörmətini aşağı salır.
Son vaxtlar təhsil cameəsi arasında belə bir fikir yayılıb ki, müəllimlərin işə qəbulu (MİQ) mexanizmi ali təhsil müəssisələrinə də tətbiq olunacaq. Hesab edilir ki, universitetlərdə də MİQ formatına uyğun mərkəzləşdirilmiş imtahan keçirilsə, bu, ali məktəblərə müəllim qəbulu prosesində şəffaflığı və obyektivliyi artıra bilər.Bu fikir təhsil ictimaiyyəti arasında fikir ayrılığına səbəb olub. Kimisi bu təklifi dəstəkləyir, bəziləri isə qarşı çıxır. Onların fikrincə, ali təhsil sistemi orta məktəblərdən fərqli olaraq ixtisaslaşmış, elmi-tədqiqat yönümlü və akademik azadlığa əsaslanan bir strukturdur. MİQ isə əsasən standart bilikləri ölçən test mərhələsinə və inzibati qərarlara söykəndiyi üçün universitet mühitinə uyğun gəlmir.
“Universitetlərdə müəllim qəbulu ilə bağlı islahat aparılacaqsa, bu islahat MİQ-in tətbiqi deyil, daha çox akademik göstəricilərə əsaslanan…”
Mövzu ilə bağlı fikir bildirən təhsil eksperti Kamran Əsədov “Bakı-Xəbər”ə şərhində bildirdi ki, ali təhsil müəssisələrində müəllimlərin işə qəbulu prosesinin şəffaflaşdırılması məqsədilə son vaxtlar orta ümumtəhsil sistemində tətbiq olunan MİQ (Müəllimlərin İşə Qəbulu) modelinin universitetlərə də tətbiqi ideyası müzakirə edilir: “Bu təşəbbüs ilk baxışda obyektivlik və şəffaflıq kimi cəmiyyətin haqlı gözləntilərinə cavab versə də, ali təhsilin struktur funksiyası, hüquqi çərçivəsi, elmi və akademik prinsipləri nəzərə alındıqda, MİQ modelinin eyni məntiq və mexanizmlə universitetlərə tətbiqi ciddi suallar doğurur. Təhlil göstərir ki, ali təhsil sistemi orta məktəblərdən fərqli olaraq standart bilik yoxlaması deyil, daha çox elmi, tədqiqat və yaradıcılıq yönümlü göstəricilərə əsaslanan bir sistemdir. Bu isə inzibati və mərkəzləşdirilmiş test mexanizmlərinin bu müstəviyə uyğun gəlmədiyini sübut edir. Hazırda ali təhsil müəssisələrində akademik heyətin seçimi Azərbaycan Respublikasının “Təhsil haqqında” Qanununun 14-cü maddəsi və “Ali təhsil müəssisələrinin Nümunəvi Nizamnaməsi” ilə tənzimlənir. Qanunvericiliyə əsasən, ali məktəblərdə pedaqoji vəzifələrə (müəllim, baş müəllim, dosent, professor) qəbul açıq müsabiqə əsasında həyata keçirilir. Müsabiqə zamanı namizədin elmi dərəcəsi, tədqiqat fəaliyyəti, tədris təcrübəsi, elmi əsərləri, metodik tövsiyələri və beynəlxalq jurnallarda dərc olunmuş məqalələri əsas qiymətləndirmə meyarları kimi çıxış edir. Bu struktur öz mahiyyəti etibarilə akademik azadlıq və tədqiqat müstəqilliyinə əsaslanır və ali təhsilin fundamental mahiyyəti olan bilik istehsalına xidmət edir. Bu yanaşma ilə müqayisədə MİQ imtahanı inzibati proseslərə əsaslanan, məhdud zamanlı və əsasən test formatında həyata keçirilən bir prosedurdur. MİQ-in məqsədi təhsilin məzmununu deyil, daha çox standart bilik və fənn çərçivəsində müəyyən bacarıqları ölçməkdir. Halbuki, ali məktəblərdə bir müəllimin əsas funksiyası yalnız dərs demək deyil, həm də elmi yenilik yaratmaq, tədqiqat aparmaq, elmi rəhbərlik etmək, məqalə və monoqrafiyalar dərc etdirmək və beynəlxalq layihələrdə iştirak etmək kimi çoxşaxəli fəaliyyətləri əhatə edir. Belə olan halda, vahid mərkəzdə hazırlanmış test imtahanı ilə bu bacarıqların obyektiv ölçülməsi mümkün deyil. 2023-cü ildə ölkədə fəaliyyət göstərən 51 dövlət və 11 özəl ali təhsil müəssisəsində 20 000-dən çox müəllim çalışır. Onların 52%-i elmi dərəcəyə malikdir. Bu fakt göstərir ki, ali məktəblərdə çalışan akademik heyət artıq əvvəlcədən elmi mərhələlərdən keçmiş və müvafiq sahədə ixtisaslaşmış kadrlar qismində fəaliyyət göstərir. Onların işə qəbulu zamanı tətbiq ediləcək yeni mexanizmlər bu təcrübəni və elmi dəyəri nəzərə almadan tətbiq olunarsa, bu, sistemin özünü iflic edə bilər. Belə ki, uzun illər ərzində elmi fəaliyyətlə məşğul olmuş, nüfuzlu jurnallarda məqalələri olan bir alimi test imtahanına cəlb etmək akademik mühitin prestijini və cazibəsini azalda bilər”.
Ekspert hesab edir ki, MİQ modelinin ali təhsilə tətbiqinin mümkün olan müsbət tərəfi şəffaflıq və korrupsiyaya qarşı mübarizə çərçivəsində müəyyən fayda verə bilər. Hazırda bəzən bəzi ali məktəblərdə vakansiyaların formal elan olunması, lakin faktiki olaraq müəyyən şəxslərə yönəldilməsi kimi hallar cəmiyyətdə haqlı narazılıqlar yaradır. Lakin bu problemi inzibati test imtahanı ilə deyil, elmi obyektivlik əsaslı müsabiqə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi ilə aradan qaldırmaq mümkündür: “Məsələn, kafedra səviyyəsində yaradılan komissiyalara kənar mütəxəssislərin cəlb olunması, namizədlərin elmi portfoliolarının beynəlxalq ekspertiza ilə qiymətləndirilməsi, təqdimat və nümunə dərslərin videoyazı ilə sənədləşdirilməsi şəffaflıq baxımından daha uyğun və effektiv yanaşma ola bilər. Beynəlxalq təcrübə də bu fikri təsdiqləyir. ABŞ universitetlərində “tenure track” sistemi ilə akademik heyət uzunmüddətli müqavilə və performans göstəriciləri əsasında seçilir. İngiltərədə “Research Excellence Framework (REF)” adlı mexanizm vasitəsilə müəllimlərin elmi nəticələri 6-7 illik dövrdə ölçülərək universitetin reytinqinə və maliyyələşməsinə təsir göstərir. Almaniyada isə hər bir universitet akademik muxtariyyət çərçivəsində vakansiya elan edir, lakin namizədin elmi-pedaqoji fəaliyyəti öncədən elmi şura və beynəlxalq ekspertlər tərəfindən dəyərləndirilir. Bu sistemlərin heç birində vahid və mərkəzləşdirilmiş test üsuluna rast gəlinmir. Azərbaycanda universitetlərdə müəllim qəbulu ilə bağlı islahat aparılacaqsa, bu islahat MİQ-in tətbiqi deyil, daha çox akademik göstəricilərə əsaslanan müsabiqə modelinin hüquqi və texniki baxımdan təkmilləşdirilməsi istiqamətində olmalıdır. Elmi məqalə sayı, istinad göstəriciləri, layihə rəhbərliyi, pedaqoji bacarıq və metodik hazırlıq obyektiv meyarlar olaraq nəzərdə tutulmalı və bütün ali məktəblərdə vahid minimum tələblər müəyyən edilməlidir. Bununla yanaşı, universitetlər üçün vakansiya elanlarında şəffaflıq, nəticələrin ictimai əsaslandırılması və apellyasiya mexanizmlərinin yaradılması vacib şərtdir. Ali təhsildə akademik heyətin keyfiyyəti təhsilin məzmununa, tədqiqatın səviyyəsinə və universitetlərin beynəlxalq reytinqlərinə birbaşa təsir göstərir. Əgər bu sahədə mexanizmlər düzgün qurulmasa, elmi mühitdən uzaq, yalnız testlərə hazırlaşan, amma yaradıcılıq qabiliyyəti olmayan texniki kadrların artması riski yaranacaq. Belə bir tendensiya isə universitetlərin elmi dəyərini və rəqabət qabiliyyətini azaldacaq. Nəticə etibarilə, MİQ modeli ali təhsil sistemi üçün uyğun bir vasitə deyil. Əvəzində ali təhsildə akademik heyətin işə qəbulu üçün dərinləşdirilmiş və şəffaflaşdırılmış müsabiqə modeli, beynəlxalq standartlara uyğun qiymətləndirmə çərçivəsi, elmi məhsuldarlıq əsaslı təhlil sistemi və ictimai hesabatlılıq mexanizmi tətbiq olunmalıdır. Ancaq bu halda həm şəffaflıq təmin olunacaq, həm də universitetlərin elmi səviyyəsi yüksələcək”.
Günel CƏLİLOVA
