Xan Tanrı/Xan Tenqri dağı ətəklərində soyqırım faciələri...
Hun-Quz-Oğuz-Sak... etnokökənli birliyin şəcərə xələfləri sırasında Türküstan diyarının Xan Tanrı/Xan Tenqri dağlıq silsilənin hövzəsində yurd salan Qırğız xalqının (Cənubi Sibir çöllərinin əski tayfaları) təkcə 1916-cı ilin avqust ayında soyqırım faciələri rəsmi məlumatlara görə 200 mindən 1 milyon nəfərə qədər dinc sakinlərin həyatı bahasına yaşanmışdır.
Sincan-Uyğur bölgəsinə can atan və daimi buz örtüklü uca dağ aşırımlarında, soyuq dağ çaylarında donaraq həlak olan Qırğızlar...barədə tam dəqiq məlumatlarin olmaması (ümumiyyətlə, bu Soyqırıma hələ də, siyasi və hüquqi qiymət verilməyib, dünya ictimaiyyəti məlumatlandırılmayıb) faciə sərhədlərinin və ərazilərinin xeyli geniş, qurbanlarının sayının çox olduğunu bildirir.
2015-ci ilin noyabr ayında paytaxt Bişkek şəhərində 1916-cı ildə Qırğız xalqına qarşı çar Rusiyası tərəfindən törədilən Soyqırım faciələrinin araşdırılmasına dair keçirilən elmi-praktiki konfransda araşdırıcı İctimai Komissiyanın sədri Əzimbəy Anarqulu oğlu Bəynəzərov (1956, Milli-Dirçəliş “Əsabə”partiyasının sədri, 2019-2022-ci illərdə Malaziyada səfir olmuş), qurumun üzvü Məhəmmədyunus Əbilov bildirmişlər ki, keçən əsrin əvvəllərində Türküstan diyarının Çuy, İssık-kul və Narın bölgələrində yerli Qırğız xalqına qarşı çar Rusiyasının ordu birləşmələri tərəfindən amansız qətliamlar törədilmiş, dinc sakinlər (250 min-1 milyon nəfər arası) Soyqırım faciələrinin qurbanı olmuş, bu facələrdən qurtulmaq istəyənlər Şərqi Türküstana/Sincan-Uyğur diyarına keçmək istəyəndə Xan-Tanrı/Tenqri dağının qarlı-buzlu, sıldırmlı-keçilməz, daimi donuşluqlu aşırımlarında donaraq, yollarda açlıq və xəstəliklərdən həlak olmuşlar.
Türküstan diyarının mərkəzində bu qədim Türk xalqına qarşı amansız qətliamlara səbəb isə çar Rusiyasının milli-müstəmləkə siyasəti (yerli dövlət-idarəetmə sistemində rus siyasi-hərbi nümayəndələrinin özbaşınalığı, kökənli mənəvi-dini dəyərlərin, minilliklərlə təşəkkül tapmış gələnəklərin təhqir edilməsi, koorupsiya şəbəkəsinin şaxələnməsi, köçürülmüş rus ailələrinin münbit və bərəkətli torpaqlarda yerləşdirilməsi..) olduğundan siyasi-hüquqi məsuliyyəti çar II Nikolay (1848-1918) daşımışsa (25 iyun 1916-cı il tarixli Fərmanı-Türküstanın canlı qüvvəsinin və iqtisadi imkanlarının çar Rusiyasının nəfinə I Dünya müharibəsinə cəlb edilməsi narazılıqla qarşılanmışdır), hərbi-inzibati cinayət isə həmin ildə hökumətin sədri, eyni zamanda daxili və xarici işlər naziri olmuş B.V.Ştyurmerin (1848-1917), general-qubernator A.N.Kuropatkinin (1848-1925, XIX əsrin 70-80-ci illərində Türküstanın işğalında fəal iştirak etmişdir), eləcə də, onların yerlərdəki əlaltılarından-hərbi qubernator M.A.Folbaum (1866-1916, 1908-ci ildə Bakı şəhər rəisi olub), qəza rəisi, polkovnik B.N.Rukin (1861-1912), hərbi zabit, kapitan P.D.Zotoqlov...kimilərinin üzərinə düşmüşdür.
Sovet hakimiyyəti illərində qapalı/gizli saxlanılmış, əsaslı tarixi dəlillər gizlədilmiş və haqqında mövcud olan sənədli məlumatların işıqlandırılması yüksək səviyyədə yasaq edilmiş Qırğız xalqının Soyqırım faciəsinə siyasi-hüquqi qiymət verilməsi, elmi-nəzəri baxımdan geniş araşdırılması və 2016-cı ildə 100 illiyinin Anım mərasiminin keçirilməsi barədə ölkə prezidenti Almazbəy Atambəyovun 2015-ci ilin may ayında Fərmanı verilmiş və bu məqsədlə alimlərdən, siyasi və ictimai xadimlərdən, vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrindən ibarət araşdırıcı İctimai Komissiya yaradılmışdır.
1916-cı ilin isti yay günlərindən soyuq qış fəslinədək İssık-Kul gölü hövzəsində milli-istiqlal uğrunda, siyasi-iqtisadi hüquqları qoruması naminə, imperialist siyasətə qarşı...Qırğız xalqının hərakatını “dövlət əlehinə üsyan”, “çar hakimiyyətinə itaətsizlik” adı ilə qan çanağında amansız qətliamlarla yatırılmış, milli, dini, irqi, əqidə...mənsubiyyətinə görə 1 milyon nəfərə qədər dinc sakin soyqırım faciəsi ilə üzləşmiş, sakit həyatları amansızlıqla qurban verilmişdir.
Haşiyə. İmperialist Rusiyası I Dünya müharibəsində Türk-Müsəlman xalqlarının zəngin etnodemoqrafik, iqtisadi, fiziki qüvvə, təbii sərvət...imkanlarından yararlanaraq hərbi-dövlət quruluşunu qorumaq üçün, Çöl və Türküstan diyarına köçürülən rus əhalisinin iqtisadi-demoqrafik vəziyyətinin yaxşılaşdırılması...məqsədilə 250 min nəfərə qədər Qazax-Qırğız Türklərinin Orduya (arxa cəbhəyə) çağırılması xalqın narazılığı ilə qarşılanmış və müqavimət hərəkatına (Əbdürəhman Xoca Əbducabbar oğlu-Dəvəçi, Nazir Xoca və Muxtar Xoca başçılığı ilə) səbəb olmuşdur.
1917-ci il məlumatına görə Türküstan diyarında yaşayan əhalinin sayı təqribən 7 milyon nəfər olub, onlardan rus mənşəlilər 542509 min nəfər idi.
Soyqırım qurbanları sırasında canını qurtarmaq istəyən İssık-Kul gölü hövzəsində yaşayan yerli əhali-Ağsu Qırğızları Xan-Tanrı dağnna (1801 m hündürlükdə yerləşən Narın-Kol ərazisi, Daşlı Oğuz nahiyəsi, İli çayı, Bədəl aşırımını keçərək) üz tutur ki, keçilməz yolları, piada, at-dəvə yükləri və quru canları ilə keçib Uyğurstana, Turfan bölgəsinə pənah aparsınlar. Amma bu yolda da amansız faciələr onların yarıdan çoxunu məhv etmişdir. Həmin hadisələrin şahidlərinin söylədiklərini qələm alan sosial elmlər namizədi, dosent C.K.Bokontayeva 19 noyabr 2019-cu il tarixli məqaləsində bəzi tarixi-sənədli faktları şərh etməklə bildirmişdir:
- silahlı rus-kazak birləşmələri yurtları dağıdır, silahsız sakinləri doğma ocaqlarından qovur, qətl və qarətlərinin həddi-hüdudu olmayıb;
- rus əsgərləri arxadan onları izləyərək rəhm etmədən dinc sakinləri (yaşından və cinsindən asılı olmayaraq) gülləbaran, çoxlarını sulara qərq etmişlər;
- qəflətən edilən bu həmlələrdən qorxaraq özlərini çaya atanların sayı bilinməmişdir;
- qarşılarına çıxan rus sərhədçiləri qadınların-qızların bütün zinyət əşyalarını, eləcə də, qiymətli mal-mülkü rəhm etmədən qarət etmişlər...
2020-ci ildə Bişkek şəhərində A.Marrison və G.Aytpayevanın redaktorluğu ilə “1916-cı il hadisələrinin öyrənilməsi: Mərkəzi Asiya üsyanı haqqında yeni siyasi və humanizm baxışı” monoqrafiyası çap edilib.
Türk-Müsəlman xalqına qarşı bu soyqırım qətliamlarını törədən silahlı, nizami rus-kazak əsgər və zabitlərinə (Sibir kazaklarının başçısı P.P.İvanov-Rinov (1857-1922), podpolkovnik D.N.Vodopyanov...) rəhbərlik etmiş general M.R.Erofeyevin (1857-1941) daxili işlər naziri A.A.Xvostova (1857-1922) 6 avqust 1916-cı il tarixli teleqramında bildirmişdir: “..günahsız rus xalqına qarşı vəhşi hücumun qarşısı alınmışdır...”.
Çar Rusiyasının işğalçılıq siyasətinə dəstək verənlər sırasında Türküstanda yerləşmiş pravoslav kilsəsinin nümayəndəsi E.V.Malaxovskinin (1880-1918) Türk-Müsəlman əhalisinin ruslara qarşı guya “dini ayrı-seçkilik münasibəti göstərməsi barədə” uydurma, saxta məlumatları da bu soyqırım faciələrinə az səbəb olmamışdır.
Qismət Yunusoğlu
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi
R.S. Qırğız-Qazax xalqına qarşı Soyqırım faciələrinin araşdırılmasına dair araşdırıcı İctimai Komissiyanın bir müzakirəsi də 11 avqust 2015-ci ildə respublikanın Oğuz nahiyəsinin Barskoon Ceti kəndində keçirilmişdir.
R.S.S. 1916-cı ilinin soyqırım qətliamları Çöl Türklərinin də (Türkay/Turqay çöllərinin) həyatında izsiz ötüşməyib. Bu bölgənin milli-azadlıq hərakatına və rus işğalçılarına qarşı mübarizəyə A.U.İmanov (1893-1919) və A.Canbasınoğlu (1870-1919) başçılıq etmişlər.
(Bu barədə növbəti yazılarda)
