ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrlərinin iştirakı ilə iyunun 20-də Vaşinqtonda Azərbaycan və Ermənistanın xarici işlər nazirləri Elmar Məmmədyarovla Zöhrab Mnatsakanyanın keçirdiyi görüşdən sonra Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı proseslərin hansı istiqamətdə inkişaf edəcəyi barədə indi müxtəlif maraqlı fikirlər səslənir. Həmin görüşdən belə bəlli oldu ki, tərəflər arasında fikir ayrılıqları olsa da, danışıqlar prosesinin davamı məqbul sayılıb.
Aparılan müzakirələr zamanı isə tərəflər bölgədə baş verən son hadisələr və nizamlanma prosesinin əsas məsələləri barədə fikir mübadiləsi aparıb. XİN rəhbərləri vasitəçilərin regiona son səfərləri zamanı təklif etdikləri humanitar və təhlükəsizlik tədbirlərinin həyata keçirilməsi ilə bağlı gözlənti və mövqelərini ifadə edib.
Həmsədrlərlə söhbət zamanı XİN rəhbərləri gərginliyin azaldılması üçün mövcud birbaşa əlaqələrdən tam şəkildə yararlanmağın vacibliyini vurğulayıb. Qeyd edək ki, həmsədrlərin himayəsi altında xarici işlər nazirləri yaxın vaxtlarda yenidən görüşmək barədə razılığa gəlib. Xatırladaq ki, daha öncə Azərbaycan yalnız nəticəsi olan danışıqları davam etdirməyə hazır olduğunu bəyan etmişdi. İndi hesab olunur ki, əslində danışıqlar vasitəsilə prosesi irəliyə doğru aparmağa müəyyən ümidlər yarandığından, Bakı İrəvanla danışıqlar prosesini davam etdirməyi məqbul sayır. Maraqlıdır ki, belə bir vaxtda Ermənistanda da məsələyə maraqlı yanaşma tərzi sərgilənir. Erməni politoloq Arman Melikyan Elmar Məmmədyarov və Zöhrab Mnatsakanyan arasında baş tutan görüşü şərh edərkən bu xüsusda bildirir: “Elə hiss edirəm ki, keçən il Ermənistanda baş tutan parlament seçkilərindən sonra danışıqlar aparan vəzifəlilərimiz tədricən “Madrid prinsipləri” çərçivəsində təqdim edilən danışıqlar gündəminə qayıtmağa başlayıblar”.
Xatırladaq ki, Bakı konfliktin “Madrid prinsipləri” əsasında çözümündə müəyyən düzəlişlərdə maraqlı olduğunu bildirir. “Madrid prinsipləri” isə hələ ATƏT-in 2009-cu ilin noyabrında İspaniyanın paytaxtı Madriddə keçirilən Nazirlər konfransında ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrlərinin Azərbaycan və Ermənistan xarici işlər nazirlərinə təqdim etdikləri saziş planıdır. Bu prinsiplər Praqa prosesində bərpa edilmiş və 2006-cı ilin iyununda ictimaiyyətə açıqlanan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli üçün baza prinsiplərinə əsasən irəli sürülmüş sülh təşəbbüsünün davamı hesab edilir. Bu, 1994-cü il atəşkəs sazişindən sonra münaqişə tərəfləri arasmda sülh danışıqları nəticəsində ortaya çrxan yeganə sənəddir. Prinsiplərə “mərhələli paket” sülh təklifi daxildir. Minsk Qrupu tərəfindən Azərbaycan və Ermənistan xarici işlər nazirlərinə təqdim edilmiş yenilənmiş “Madrid prinsipləri” də əsas etibarı ilə Bakının maraqlarına cavab verir. Ümumiyyətlə, yenilənmiş “Madrid prinsipləri” aşağıdakılardır: Dağlıq Qarabağın ətraf ərazilərinin Azərbaycanın nəzarətinə qaytarılması; Dağlıq Qarabağa təhlükəsizlik və özünüidarə hüququnu təmin edən müvəqqəti statusun verilməsi; İradənin hüquqi yolla ifadə edilməsi ilə Dağlıq Qarabağın yekun hüquqi statusunun gələcəkdə müəyyən edilməsi; Bütün məcburi köçkünlərin və qaçqınlarən öz keçmiş yaşayış yerlərinə qayıtmaq hüququ; Sülhməramlı əməliyyatların daxil olduğu beynalxalq təhlükəsizlik zəmanəti. Bakı müəyyən dəyişikliklərlə münaqişənin bu prinsiplər əsasında həllini mümkün sayır. Sadəcə, Ermənistan hələ də prosesin irəliyə doğru getməsinə maneə yaradır. Amma Arman Melikyan qeyd edir ki, “Madrid prinsipləri” yenidən dövriyyəyə qayıdır və hazırda bəzi ərazilərinin Azərbaycana qaytarılması proqramının texniki detallarının mövzusu həqiqətən ciddi müzakirə predmetinə çevrilir: “Qorxuram ki, tədricən bəzi ərazilərin Azərbaycana qaytarılması proqramının texniki detallarının mövzusu həqiqətən ciddi müzakirə predmetinə çevrilir. Hətta hələ ki, bu məsələ ilə bağlı dəqiq bir məlumat olmasa belə, bu bizi istənilən halda məsul şəxslərimiz tərəfindən irəli sürülən şərtlərin səsləndirilən prioritetlər sırasından təmamilə kənar qalması reallığına diqqət ayırmağa vadar edir”.
Bununla yanaşı, erməni mediası diqqəti ona yönəldir ki, əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq, vasitəçi ölkələr, xüsusən də ABŞ masa üzərində olan sənədlər əsasında münaqişənin həllində müəyyən irəliləyişlərin olması üçün İrəvana artıq ciddi təzyiq göstərir. Arman Melikyan da vurğulayır ki, “Madrid prinsipləri” və ya “Bolton planı” əsasında ABŞ məsələnin həlli istiqamətində irəliyə doğru addım atılmasını istəyir və bu fonda diqqətini Ermənistan üzərində cəmləşdirərək, İrəvanan müəyyən addımlar atmasını istəiyr. O diqqətə çatdırır ki, “Bolton planı” özündə “ərazilər əvəzinə sülh” prinsipini ehtiva edir. Bu zaman Qarabağa heç bir status verilmir və işğal edilmiş ərazilər tam şəkildə Azərbaycanın tərkibinə qaytarılır, əvəzində Bakı Ermənistanın regional layihələrə qoşulmasına “yaşıl işıq” yandırır, Türkiyə ilə sərhədlər açılır. Vaşinqtonun bunu istədiyinə dair informasiyalar var və ABŞ-ın burada əsas marağı Rusiyanı regiondan çıxarmaq, Ermənistanı Moskvanın hərbi və iqtisadi asılılığından xilas etmək, xüsusilə enerji layihələrinin təhlükəsizliyini təmin etməkdir. ABŞ məsələlərə kompleks olaraq yanaşır və burada Azərbaycanın maraqlarının təmin edilməsi perspektivi aydın görünür. Hərçənd, buna nail olub-olmayacağını sonrakı proseslər müəyyənləşdirəcək. Digər tərəfdən belə görünür ki, ABŞ münaqişədən regiona təsir aləti kimi istifadə etmək məqsədi güdmür, əsas hədəfi regionda geosiyasi maraqlarına zidd olan problemləri həll etməkdir. Vaşinqtonda nazirləri görüşün təşəbbüskarı kimi çıxış edən dövlət katibi Mayk Pompeonun deyil, Con Boltonun qarşılaması isə Qarabağ münaqişəsinə dair “Bolton planı”nın mövcudluğu fikrini bir daha gücləndirib. Və açıq mənbələrdəki informasiyalar ABŞ-ın təkliflərinin Azərbaycanın maraqlarına uyğun gəldiyini deməyə əsas verir.
Bütün bunlar bu qənaətə gəlməyə əsas verir ki, danışıqlar prosesi “Madrid prinsipləri” və ya “Bolton planı” əsasında getsə də, Azərbaycanın lehinə olan istiqamətdədir. Sadəcə, indi əsas məsələ Ermənistanın danışıqlarda əldə ediləcək razılıqlara nə dərəcədə əməl edəcəyidir. Aydındır ki, İrəvan müvafiq addımlar atmayacağı təqdirdə məsələnin həlli başqa istiqamətə yönələcək. Bu isə iki cəhətdən Ermənistan üçün sərfəli sayılmır. Əvvəla, Ermənistan Azərbaycanın sərt hərbi zərbəsi ilə üzləşməli olacaq. İkinci bir tərəfdən dünya ictimaiyyətinin, o cümlədən vasitəçilərin İrəvana təzyiqləri artacaq. Çünki yuxarıda qeyd olunduğu kimi, artıq onlar da Qarabağ məsələsində dinc müstəvidə müəyyən irəliləyişlərin olmasını istəyir. Amma Ermənistanın buna maneə yaratması indi həmsədlərin özləri üçün də məqbul deyil. İlk növbədə o baxımdan ki, belə vəziyyət həm həmsədrlərin qarşı olduğu müharibəni körükləyir, həm də onların fəaliyyətinin nəticəsizliyini üzə çıxarır. Bu isə həmsədrlərin reputasiyası baxımından da məqbul sayılmır.
Beləliklə, qeyd edilənlər fonunda yaxın tezlikdə Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində hansısa yeniliklərin olması istisna deyil. Azərbaycan bu istiqamətdə niyyətinə hərbi müstəvidə də çatmağa tam hazırdır. Rus politoloq Sergey Markov xatırladar ki, hazırda Azərbaycan Ermənistandan hərbi müstəvidə də çox güclüdür və İrəvanın bunu nəzərə alması olduqca mühümdür:“Azərbaycan davamlı olaraq hərbi gücünü də artırır. Ermənistan görməlidir ki, ötən müddətdə Azərbaycan sürətlə inkişaf edib. Azərbaycanın iqtisadiyyatı və ordusu daha güclüdür, əhalisi 10 milyon nəfərə çatıb. Hazırda Azərbaycanın hərbi büdcəsi Ermənistanın dövlət büdcəsindən daha artıqdır. Bu, Azərbaycan ordusunun Dağlıq Qarabağı işğaldan azad etmək üçün müharibəyə hazır olduğunu göstərir. Azərbaycan ordusu müharibəyə hazırdır. Amma Ermənistan barəsində bunu demək olmaz və bu səbəbdən İrəvan mütləq şəkildə reallıqları nəzərə almalıdır”.
Rusiyanın tanınmış ictimai xadimi, tarixçi-alim Oleq Kuznetsov da məsələyə eyni prizmadan yanaşır: “Savaşın yenidən başlanması Ermənistan üçün dağıdıcı nəticələrə gətirib çıxaracaq. Bu mənada, yaxşı olardı ki, Ermənistan sülh danışıqlarında real addımlar atmaq cəsarətini, nəhayət, özündə tapa bilsin. Əks təqdirdə savaşın yenidən başlanması qaçılmazdır. Bunu baş nazir Nikol Paşinyan özü də yaxşı bilir. Onun Vaşintonda nazirlərin görüşü zamanı “müharibə başa çatmayıb” deməsi də bunun göstəricisdir. Azərbaycan və Ermənistan arasında ərazi problemi həll olunmayıb və bu mənada Paşinyan obyektiv şəkildə ortaya çıxan bir faktı ifadə edib. Şok terapiyası vasitəsilə Paşinyan erməni ictimaiyyətinə mövcud olan obyektiv reallıqdan xəbər verib. Ötən bu 25 ildən sonra tərəflərin əsgərlərinin səngərlərdə dayandığı, 2016-ci ilin aprelində genişmiqyaslı, ancaq lokal xarakter daşıyan hərbi toqquşmalar yaşandığı, həftədə bir neçə dəfə cəbhə xəttindən Ermənistana sink tabutlar göndərildiyi, Paşinyanın oğlu Azərbaycanın işğal edilmiş torpaqlarında hərbi xidmət keçdiyi halda, həqiqətən, hansı müharibənin başa çatmasından bəhs etmək olar? Amma bu müharibənin davamının Ermənistan üçün daha dağıdıcı nəticələrə gətirib çıxaracağını da İrəvanda yaxşı bilirlər. Bu səbəbdən Ermənistan artıq real addımlar atmalı, ya da yeni fəlaktələrə hazır olmalıdır”.
Bütün bu qeyd edilənlər bir daha təsdiq edir ki, indi istər hərbi, istərsə də diplomatik cəbhədə vəziyyət tamamilə Azərbaycanın lehinədir. Bunu həmsədrlər, beynəlxalq ekspertlər və media qurumları da davamlı şəkildə Ermənistan rəhbərliyinin diqqətinə çatdırır. Sadəcə, əsas məsələ budur ki, Ermənistan tərəfi reallıqdan nəticə çıxarıb məntiqlə hərəkət etməli, zəbt edilmiş ərazilərin boşaldılmasına başlamalıdır. Əks təqdirdə düşməni ordumuzun sarsıdıcı zərbələri gözləyir.
Tahir TAĞIYEV
Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap olunur.
