Zəngəzurdan İrəvana qədər dağıdılmış tarix və mədəniyyət abidələrimiz - erməni cinayətlərinin izi ilə...

Cənubi Qafqazda aborigen xalq olan Azərbaycan türkləri böyük bir coğrafiyada zəngin mədəni irs yaradıb formalaşdırmağa nail olublar. Təəssüflər olun ki, bu irsin xeyli bir hissəsi Azərbaycan torpaqlarında məskunlaşdırılan və bizim ərazilərimizin hesabına özlərinə dövlət yaradan ermənilər - haylar tərəfindən məhv edilib.

Qərbi Azərbaycan torpaqlarında mövcud olan indiki Ermənistan tərəfindən Azərbaycan abidələri məhv edilib. Necə deyərlər, Zəngəzurdan İrəvana qədər Azərbaycan-türk abidələri, tarix-mədəniyyət nümunələri Ermənistan tərəfindən dağıdılıb, eyni zamanda da saxtalaşdırmaya məruz qalıb.

Məlumatlara görə, indiki Ermənistan ərazisindəki Azərbaycan mədəni irsinə aid abidələrin sayı həddindən artıq çox olub. Bu ərazidə yüzlərlə məscid və digər dini ibadət yeri mövcud olub ki, bu bölgədəki dini abidələr haqqında İrəvanda olmuş səyyahların əsərlərində kifayət qədər məlumat əldə etmək mümkündür.

Ümumiyyətlə, 1912-ci ilə qədər Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) ərazisində İrəvan qəzasında 42, Eçmiədzin qəzasında 33, Zəngəzur qəzasında 35 məscid fəaliyyət göstərib ki, onların hamısı Ermənistan tərəfindən məhv edilib.

Ermənistanın azərbaycanlılara məxsus məzarlıqları dağıtdığı da ciddi faktlardan biridir. Qəbiristanlıqlar hər bir xalqın həmin yerdə qədimliyini sübut edən əsas göstəricilərdən biridir.

Ermənistanda azərbaycanlıların öz tarixi torpaqlarından izlərinin silinməsi cinayətlərinin tarixi yeni deyil, bu mənfur prosesə hələ ötən əsrin 20-ci illərindən başlanıb. Ekspertlər deyirlər ki, ermənilər 1950-1980-ci illərdə Zəngibasar mahalının ən mötəbər ziyarətgahı olan Ağadədə ocağını dağıdıblar. Sisyan rayonunun (keçmiş Zəngəzur qəzasının Qarakilsə nahiyəsi) Ağudi kəndində yerləşən Ağudi abidəsi də dağıdılıb. Tarixçilərin verdikləri bilgilərə görə, Ağudi qəbirüstü abidəsi VII əsrdə tikilib.

1988-1989-cu illərdə Göyçə mahalının Ağkilsə kəndində erməni vandalları Aşıq Ələsgərin qəbirüstü abidəsini də dağıdıblar. İrəvanın qədim Dəmirbulaq məscidi də ermənilər tərəfindən yerlə yeksan edilib.

Vaxtilə sırf azərbaycanlıların yaşadığı Dəmirbulaq massivində XX əsrin əvvəlində üç məscid qeydə alınıb. Həmin məscidlər bunlardır: Hacı Novruzəli bəy, Hacı Cəfər bəy və Dəmirbulaq məscidi. 1990-cı ildə Dəmirbulaq məscidi yerlə yeksan edilib.

• “Qalalardan, məscidlərdən, karvansaralardan tutmuş, türbələrə, qəbiristanlıqlara qədər bütün tarixi irsimizi dağıtdılar”

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Qafqazşünaslıq İnstitutunun ermənişünaslıq şöbəsinin müdiri, professor Qasım Hacıyev bizimlə söhbətində qeyd etdi ki, Zəngəzurdan İrəvana, Göyçəyə qədər bütün abidələrimiz Ermənistan hökumətinin göstərişi ilə vandalcasına dağıdılıb. İndiki Ermənistan ərazisində Azərbaycan türklərinin tarixin ən müxtəlif dönəmlərində yaratdıqları tarix-mədəniyyət abidələrinə qarşı vandalizm aktı tördəlib. Qoç daşlardan, at abidələrindən məzarüstü abidələrə, türbələrə, məscidlərə, tarixi binalara qədər bütün maddi-mədəni irsimizin Ermənistan tərəfindən talandığı, məhv edildiyi faktdır. Monoetnik Ermənistanın cinayətlərinin saysız olduğunu deyən Q.Hacıyev hesab edir ki, bu ölkənin məqsədi Azərbaycan türklərinin izlərini öz tarixi torpaqlarından silmək olub. “İndiki Ermənistan ərazisindəki Azərbaycan tarix-mədəniyyət abidələrinin, maddi-mədəni irsimizin, demək olar ki, hamısı məhv edilib, yer üzündən silinib. Məqsədləri isə aydındır, bizim izlərimizi öz doğma yurdlarımızdan, torpaqlarımızdan silmək, bu yerləri saxtakarlıqla “erməni torpağı” kimi qələmə verməkdir. Tarixi faktdır ki, 19-cu əsrə qədər Cənubi Qafqazda kütləvi şəkildə ermənilər olmayıb. Onlar başqa-başqa ərazilərdə yaşamış və Türkmənçay müqaviləsindən sonra İrandan 40 min, Türkiyədən isə 90 min erməni köçürülərək Cənubi Qafqazda, xüsusən də Azərbaycan ərazilərində yerləşdirildi. Ermənilər burada məskunlaşdırılana qədər Qərbi Azərbaycan ərazisində bir nəfər də olsun erməni yox idi. Başqa ərazilərdən dini yaymaq məqsədilə missionerlər gəlirdi, ticarət məqsədilə gələnlər də vardısa, amma onlar bu ərazidə  kütləvi şəkildə yaşamırdılar. Ermənilər köçürüləndən sonra “erməni vilayəti” yaratdılar, lakin bu “vilayət” özünü doğrultmadı, dövlət şəklinə düşmədi.

XIX əsrin sonlarından ermənilər ayrı-ayrı təşkilatlar, cəmiyyətlər yaratdılar və Azərbaycan torpaqlarında “erməni dövləti” yaratmaq uğrunda mübarizəyə başladılar. Bundan əvvəl də planları vardı, amma alınmırdı. Nəhayət ki, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan şəhəri İrəvan ermənilərə verilməklə 1918-ci ildə Ermənistan dövləti yaradıldı. Yaranan bu dövlətin ərazisi 9,8 min kvadratkilometr idi. Sonradan da Göyçə mahalını və Zəngəzuru ermənilərə verməklə bu əraziləri 28 min kvadratkilometrə çatdırdılar. İş burasındadır ki, ermənilərə verilən ərazilər Azərbaycan torpaqları olub və burada qədim dövrlərdən Azərbaycan türkləri yaşayırdı, bura bizlərin ata-baba yurdları idi. Burada yaşayan ermənilər isə əvvəlcə Çar Rusiyasının, sonra isə Sovetlərin köməyilə yavaş-yavaş azərbaycanlıları sıxışdıraraq, onlara qarşı terror aktları törədərək, öz ərazilərindən çıxardılar və etnik təmizləmə həyata keçirdilər. Beləliklə, XX əsrdə iki dəfə azərbaycanlılara qarşı deportasiya təşkil etməklə Qərbi Azərbaycandan - doğma yurdlarından soydaşlarımızı didərgin saldılar. Əvvəl 150 min, sonrakı dövrlərdə  isə 200-250 minə yaxın azərbaycanlı öz torpaqlarından çıxarıldı və Ermənistan adlanan bu respublika monoetnik dövlətə çevrildi”.

Q.Hacıyev hesab edir ki, xalqımıza qarşı deportasiya cinayətlərini həyata keçirmələri bir yana, eyni zamanda, mədəni irsimizi də dağıdıblar: “Bu ərazilərdən xalqımızın izlərini silməkdən ötrü çox iyrənc bir siyasətə əl atdılar və Azərbaycan abidələrini, maddi-mədəni irsini kütləvi şəkildə məhv etdilər, toponimlərimizi dəyişdirərək saxtalaşdırmaya məruz qoydular. Ermənistan tərəfindən eyni zamanda da qəbiristanlıqlarımız dağıdılıb yerlə yeksan edildi. Əsrlərdən bəri yaranmış kəndlərin və şəhərlərin ətrafındakı bütün məzarlıqlar dağıdılıb yer üzündən silindi. Eyni zamanda, Azərbaycan türklərinə, oğuz mədəniyyətinə aid olan abidələr kütləvi şəkildə dağıdılmağa başladı. Deyim sizə, hesablamalar göstərir ki, indiki Ermənistan ərazisində XX əsrin əvvəllərində - 1912-ci ilin siyahıyaalınmasına görə, 310-dan artıq məscid, xeyli sayda dini abidə olub. Bu abidələrin taleyi bizə yaxşı məlumdur, onlardan biri də yer üzündə qalmayıb. Bu siyahıda İrəvan mahalında 42, Eçmiədzin mahalında 33, Zəngəzur qəzasında da 35 abidə vardı. Amma indi bunların hamısı məhv edilib və İrəvanda cəmi iki abidə saxlanıb. Onun biri Göy məsciddir ki, onu təmir edərək adını dəyişdirib “fars” məscidi qoyublar. Siyasətdə oyunbazlıq edən Ermənistan Göy məscidi “fars” məscidi adlandıraraq İrana yarınmaq istəyir. İkincisi isə Əmir Səid türbəsidir ki, o türbə də qədim abidələrdən biridir, onu da “türkmən mənşəli bir ailəyə” aid abidə kimi qələmə verirlər, hətta türkmənbaşı Ermənistana səfərə gələrkən onu həmin abidəni ziyarətə aparmışdılar. Belə rəy yaratmaq istədilər ki, ermənilər türkmənlərlə dostdurlar, o biri türk xalqları ilə yox. Bax, belə ikiüzlü, hiyləgər siyasət aparan ermənilər Azərbaycan xalqının izini Qərbi Azərbaycandan silmək üçün abidələlərimizi, tarixi-mədəni irsimizi məhv etmək kimi iyrənc cinayətə əl atdılar. Ermənilər bu vandalizmi Zəngəzurdan İrəvana, Göyçəyə qədər bütün tarixi ərazilərimizdə həyata keçirdilər, qalalardan, məscidlərdən, karvansaralardan tutmuş, türbələrə, qəbiristanlıqlara qədər olan tarixi irsimizi dağıtdılar. Sərdərabad, Şəki, Oxçu, İrəvan qalası kimi məşhur qalalarımızı dağıtdılar. Karvansaralar, qəsrlər də eyni aqibətlə qarşılaşdılar. Öz donuz damlarını belə sökməyə qoymayan ermənilər Azərbaycan türklərinə məxsus bütün mədəni-tarixi abidələri məhv etdi, yer üzündən sildilər. Əlbəttə, Ermənistanın bu cinayətləri cəzasız qalmamalı və bu faşist ölkəsi bütün bu cinayətlərə görə cavab verməlidir” - deyə Q.Hacıyev vurğuladı.

İradə SARIYEVA