Məişətimizdə sıradan çıxmaq üzrə olan milli rəqs ənənələri bəy-gəlini nəyə vadar edir?
Qiymət Məhərrəmli: "Biz rəqslərimizi camaat arasında yaşatmasaq..."
Şəfa Mirzəcanova: "Bizə nəinki Bakıdan, hətta bölgələrdən də müraciət edənlər çoxdur"
Rəqs kursu: "Hazırlanmış kompozisiyanın uğurlu və baxımlı alınması üçün isə peşəkar xoreoqrafa müraciət etmək lazımdır"
Azərbaycan toyları öz tarixi ənənəsinə görə fərqlənib. Sözsüz ki, hər bir xalqın özünün toy adət-ənənələri var. Bizim adətlər daha unikal və maraqlıdır. Qədim çağlardan başlayaraq Azərbaycanda ənənəsi olan toy adətləri formalaşıb. Onlardan biri toyda rəqs ənənəsidir ki, bunun da əvəzi yoxdur. Toy iştirakçılarının, eləcə də bəylə gəlinin rəqsi toya ayrı bir ovqat qatır.
Bəy-gəlin niyə rəqs kurslarına gedir?
Azərbaycan milli rəqsləri xalq tərəfindən yaradılıb və xalq tərəfindən də toylarda, məclislərdə, xınayaxdı mərasimlərində yaşadılıb, təkmilləşdirilib. Maraqlıdır ki, xalq rəqslərimiz hədsiz dərəcədə rəngarəngdir. Azərbaycan rəqslərinin əsas yayılma arealı elə cəmiyyətimiz, kəndlərimiz, obalarımız olub. Vaxtilə bəy və gəlin toyda özlərinə uyğun havalara oynayardılar. Özü də bu rəqsləri indiki kimi onlara rəqs müəllimləri öyrətmirdi. Onlar böyüklərə baxıb oynamaq öyrənirdilər. Toylar özü gerçək bir rəqs məktəbi idi. Qədim rəqs havalarının əksəriyyəti elə el sənətkarları tərəfindən toylarda təkmilləşdirilirdi. Onu da vurğulayaq ki, bu rəqslərin hərəsinin öz xarakteri, öz melodiyası, öz ləngəri olub. Təəssüf ki, bu gün o rəqslərin nə özlərinə, nə də elementlərinə toylarda rast gəlinmir. Milli toy rəqs ənənələri sanki görünməz bir əl tərəfindən toylardan seyrəldilib. Bu gün bəy və gəlin öz toylarında təbii surətdə rəqs edə bilmirlər. Onlar filan qədər pul xərcləyib rəqs kurslarına gedirlər ki, toylarında oynaya bilsinlər. Əlbəttə, bu milli rəqs ənənəsinin məişətdə yüksək səviyyədə qorunmamasının mənfi təzahürüdür.
Bu gün sosial şəbəkələrdə, internet resurslarında, eləcə də KİV-də toy rəqsləri öyrədən kursların reklamlarına rast gəlirik.
Halbuki, rəqsi xalq yaşatmalıdır. Bu örnək xalqın içində yüksək səviyyədə mövcud olmalıdır.
"Toyqabağı bəylə gəlin gəlib rəqs öyrənirlər"
Belə kurslardan birində çalışan rəqs müəlliməsi Şəfa Mirzəcanova bizimlə söhbətində bildirdi ki, son illər toy rəqslərini öyrənməyə gələnlərin sırası genişlənib. Onun sözlərinə görə, bu hal artıq kütləvi xarakter alıb. Müsahibimizin bildirdiyinə görə, Bakı, Sumqayıt və digər iri şəhərlərdə belə rəqs kursları fəaliyyət göstərir və onlar toya hazırlaşan bəy və gəlinə, hətta onların dostlarına, rəfiqələrinə rəqs öyrədirlər: "Bu gün rəqs öyrənməyə tələbat həddən artıq artıb. Toyqabağı bəylə gəlin gəlib rəqs öyrənirlər. Düzdür, yaşları çox olduğundan, onlar rəqsləri gec mənimsəyirlər, amma ardıcıl məşqlər sayəsində bu işi bacarırlar. Bizə nəinki Bakıdan, hətta bölgələrdən də müraciət edənlər çoxdur. Biz bəzən onlardan "sizin kənddə, rayonda rəqs edə bilmirlər ki, siz kurslara gəlirsiniz?" - deyə soruşuruq.
Deyirlər ki, o rəqsləri bilən insanların çoxu həyatdan köçüb, ona görə də rəqs öyrənməyə məcburuq. Bu bizim işimizdir. Böyük məmnuniyyətlə öyrədirik".
"Son zamanlar toy mərasimlərində bəy və gəlinlərimiz..."
"Bilgi" rəqs tədris mərkəzindən isə bildirdilər ki, rəqsin toya uyğun qurulması işini həyata keçirirlər: "Son zamanlar toy mərasimlərində bəy və gəlinlər xüsusi tərtib olunmuş rəqs kompozisiyalarından çox istifadə edirlər. Hazırlanmış kompozisiyanın uğurlu və baxımlı alınması üçün isə peşəkar xoreoqrafa müraciət etmək lazımdır. Çünki burada seçilmiş rəqslərin tətbiqi həyata keçirilir. Bura gəlib bəy-gəlin üçün rəqsləri əsl peşəkarlardan öyrənə bilərlər. Bəy-gəlin rəqsləri 2 növdən ibarətdir. Biz həm vals, həm də milli rəqs öyrədirik".
Bu, kursda çalışanların fikridir. Əlbəttə, onların məqsədi bir tərəfən milli toy rəqslərini yaşatmaqdırsa, digər tərəfdən də gəlir əldə etməkdir. Məsələnin gerçək üzü budur ki, bu iş artıq biznesə çevrilib.
"Milli rəsq ənənələri məişətdə yaşadılsaydı..."
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutunun əməkdaşı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Qiymət Məhərrəmli bizimlə söhbətində milli rəqs ənənələrinin cəmiyyət tərəfindən geniş səviyyədə yaşadılmamasından narahat olduğunu bildirdi: "Vaxt var idi ki, toylarda, nişanlarda qız-gəlinlər oynayanda hər kəs heyranlıqla onlara baxırdı. O qədər gözəl oynayırdılar ki... Yaşlı insanların öz havası, gənclərin də öz havası vardı. Onların nümayiş etdirdiyi rəqslər, sözün həqiqi mənasında, bir örnək idi. Yadımdadır, o vaxt məşhur baletmeysterlər rayon-rayon, kənd-kənd gəzib toylarda iştirak edir, rəqsləri öyrənirdilər ki, sonra quruluş verib səhnəyə qoysunlar. Kəndlərə gedib yaşlı insanlardan o rəqslərin elementlərini öyrənirdilər. Bu gün isə çox acınacaqlı vəziyyət yaranıb. Bəy-gəlin özü rəqs edə bilmir, gedib rəqs dərsi alırlar. Milli rəsq ənənələri məişətdə yaşadılsaydı, gənclər kütləvi şəkildə rəqs müəllimlərinə üz tutmazdılar, kurslara pul xərcləməzdilər. Yeni yaranan bu ənənə elə də yaxşı hal deyil. Rəqs cəmiyyətdən səhnəyə gedib həmişə. İndi tərsinədir. Biz rəqslərimizi camaat arasında yaşatmasaq, onu sonradan öyrənməklə heç nəyə nail ola bilməyəcəyik. Hansı xalqa baxırsan öz rəqs ənənəsini yaşadır. Toylarda bu rəqsləri nümayiş etdirirlər. Bizdə isə toylarda öz rəqslərimizi unudub necə gəldi oynayırlar. Siz qızların atılıb-düşməyini yəqin ki, görmüsünüz. Atılıb-düşmək qıza yaraşmır axı. Bizim milli rəqslərimizin çoxu süzmə rəqslərdir. Qızların süzə-süzə oynaması necə gözəldir".
"Bəy-gəlin rəqsi dəb halını alıb"
Q.Məhərrəmli bildirdi ki, milli rəqslərin növü çoxdur və hər bölgənin də özünə aid rəqsləri var. Onun sözlərinə görə, Şəki bölgəsinin rəqsi Qarabağ bölgəsinin rəqsindən fərqlənir: "Bu da təbiidir. Hər bölgəmiz özünəməxsusdur. Toylarda bəy və gəlin hər dəqiqəbaşı oynamazdı, uzaqbaşı bir-iki dəfə. Amma bu gün onlar toydan bir neçə ay qabaq kurslara yazılırlar. Ümumiyyətlə, son dövrlər toylarda bəy-gəlin rəqsləri dəb halını alıb. Hətta bu cür rəqslər etməyənə müasirlikdən bixəbər olan bir şəxs kimi də baxırlar. Buna görə də, demək olar ki, hər toyda bəy və gəlinin xüsusi hazırlanmış rəqsi olur. Kimisi bunu istəyərək, kimisi isə "hər kəs edir, mən də edim" düşüncəsi ilə hazırlayır. Dediyim kimi, bunun üçün də nişanlılar xüsusi rəqs məktəblərinə gedir, seçdikləri rəqs üzərində çalışırlar. Bu dəb yeni yarananda cütlüklər daha çox milli rəqslərə üstünlük verirdilər. Hamıya məlumdur ki, milli rəqslərimizdə incəlik, naz-qəmzə, ya da igidliyi tərənnüm edən xüsusi hərəkətlər mövcuddur. Ancaq son dövrlərdə nədənsə milli rəqslər yerini əcnəbi rəqslərə verdi. Toylarda bəylə gəlin vals oynamaq üçün xüsusi kurslara yazılır, milli rəqs müəllimlərinin yerinə əcnəbi müəllimlər dəvət edilir, rəqslərini, mədəniyyətlərini öyrənmək, mənimsəmək üçün pul təklif olunur".
"O rəqslərin orijinalı elə xalqın içində yaşayır"
Q.Məhərrəmli qeyd etdi ki, əvvəllər qızlara oynamağı öz anaları, nənələri daha böyük qayğı və sevgi ilə öyrədirdilər. O bildirdi ki, nəsillər arasında əlaqələrin zəifləməsi nəticəsində milli rəqslərimiz məişətdə yaşamaq çətinliyi çəkir: "Toylara gedirdin analar oynayırdı, yanında da qızları, gəlinləri. Elə incəliklə rəqs edirdilər ki, adam maraqla baxırdı. Bu gün ana özü düzəməlli rəqs edə bilmirsə o qızına nə öyrədəsidir ki... Çox arzu edərdim ki, gənclər bölgələrdə qalan yaşlı insanlardan rəqslərin sirlərini öyrənsinlər. Çünki o rəqslərin orijinalı elə xalqın içində yaşayır, sadəcə, üzə çıxarmırlar. Rəqs kursuna yazılınca, bir nənədən, anadan onu öyrənmək olar. İstərdim ki, milli rəqslərimiz məişətdə, toy adətlərində yaşasın".
Q.Məhərrəmli onu da vurğuladı ki, biz öz rəqslərimizə sahib çıxmadığımız üçün, digər xalqlar, xüsusən də ermənilər onlara yiyələnmək istəyirlər: "Baxırlar ki, bizim toylarda milli rəqs unudulub, ermənilər ona sahib çıxmaq istəyirlər. Erməni toylarında bizim mahnılar ifa edilir, rəqslərimiz oynanılır. Toylarımızda xarici mahnılara, mənşəyi bilinməyən melodiyalara üstünlük verirlər. Bu da faciədir. Rəqsi xalq lazımi səviyyədə yaşatsa, onda rəqsimizə sahib duranlar olmayacaq".
"Əlibaba müəllim o vaxt rayon və kənd qadınlarından götürdüyü rəqsləri..."
Xalq artisti, Prezident təqaüdçüsü, görkəmli rəqs ustadı Roza Cəlilova "Bakı-Xəbər"ə açıqlamasında bildirdi ki, milli rəqslərimizin camaat tərəfindən yüksək səviyyədə qorunub yaşadılmamasından çox narahatdır: "Bizim ustadlarımız o rəqsləri kənd qadın və kişilərindən götürmüşdülər. Yadımdadır, ustadımız, böyük rəqs korifeyi Əlibaba Abdullayev Azərbaycanın hər yerini qarış-qarış gəzərək yaşlı insanlardan rəqslərimizi, rəqs elementlərimizi toplayırdı. O deyirdi ki, xalq rəqs xəzinəsidir. O, topladığı rəqslərə sonradan səhnədə quruluş verirdi. Bilirsiniz, xalqın xəzinəsini təkcə rəqs ustadları deyil, xalq da qorumalıdır. Əvvəllər ən gözəl rəqs edənlər elə el qızları-gəlinləri, yaşlı qadınlar idi. Bu qadınlar böyük məktəb idi. Əlibaba müəllim o vaxt rayon və kənd qadınlarından götürdüyü rəqsləri quranda o rəqslər səhnədə bir başqa cür görünürdü.
O bir dəfə ucqar kəndlərdən birinə getmişdi. Orada yaşlı bir qadın ona "Bənövşə" rəqsini göstərmişdi. Əlibaba müəllim danışırdı ki, o qadının yanına gedəndə o, iri bir sandığın ağzını açdı, oradan gəlinlik paltarını, örpəyini, bir də bir su bardağı çıxardı. Qadın libasını geyinib, başına su bardağı qoyub, üstündən də örpəyini bağlayıb və "Bənövşə" rəqsini oynayıb. Sonra Əlibaba Abdullayev "Bənövşə" rəqsini mənim üçün qurdu və mən bu rəqsi çox böyük uğurla təqdim etdim. Çox maraqlı rəqs idi. Yəni biz xalqdan yüzlərlə rəqs götürüb oynamışıq, quruluş vermişik. Naxçıvanda geniş yayılan və yaşadılan "Yallı" rəqsi necə gözəldir. Vaxtilə toylarda yaşlı insanlar yallı gedərdi. Bu gün o rəqs yaşayır. İndi toylarda da yallı oynayanlar var. Yaşlı insanlar bu rəqsləri öz böyüklərindən öyrənmişdi. İndiki nəsil isə o rəqsləri yaşatmaq istəmir. Rəqs xalq içində yaşamalıdır ki, ənənə davam etsin. Bu gün pul naminə rəqs öyrədirlər, rəqs öyrənirlər. Xalqın sənətini pula qurban vermək olmaz".
R.Cəlilova bildirdi ki, gənclər nə qədər rəqs kurslarına getsələr də, toylarda istənilən səviyyədə oynaya bilmirlər: "Məni narahat edən məqamlardan biri toyda gənclərin oynaya bilməməsidir. Qızlar elə pis oynayırlar ki, adam utanır. Axı belə oynamazlar. Görün yaşlı insanlar necə oynayırdı, siz də onlara baxın. İndi yaşlı nəsil gedib, yerdə qalanlar da heç nə bilmir. Milli rəqs xalqla, xalq ruhu ilə bağlıdır. Düşünürəm ki, xalq öz rəqsini yaşatmalıdır".
İradə SARIYEVA
