“Qərbi Azərbaycanın daş yaddaşı” rubrikasında Göyçə mahalındakı alban abidələrindən, xüsusən də Nərədüz kəndindəki alban memarlıq abidələri kompleksindən danışmaq istəyirik.
Əvvəlcə onu deyək ki, qədim türklərin ata yurdlarından biri olan Göyçə mahalında, Göyçə gölü ətrafında Azərbaycan türklərinin silinməz izləri var. Bu ərazidə xalqımızın bütün tarixi inkişaf dövrünü ifadə edən abidələr var ki, bu gün onlar düşmən nəfəsi altındadır. Göyçə gölü ətrafında ermənilərin apardığı qanunsuz arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarlanan bütün abidələr xalqımızın mədəni irsinə aiddir. Göyçə mahalında alban abidələri çoxdur və göyçəlilərin sözlərinə görə, hər dağda, hər meşədə, hər kənddə belə abidələrə rast gəlinirdi.
- IX yüzilliyin yadigarı - Nərədüz məbədi...
Oğuz türklərinin tarixi yurdu olan Göyçədə xalqımızın tükənməz tarixi irsi var və onlardan biri də Nərədüz abidələridir. Göyçə mahalının Kəvər (13 aprel 1959-cu ildən etibarən Kamo) rayonunun Nərədüz kəndində alban memarlıq abidələri kompleksi olan Nərədüz kompleksinə erkən orta əsrlərə aid monastır və orta əsrlərdən XVII–XVIII əsrlərə qədər dövrü əhatə edən müsəlman və xristian məzarları daxildir. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Nərədüz məbədi IX yüzildə inşa edilib, sonra zamanla məbədin şimal tərəfində böyük qəbiristanlıq yaranıb. Buradakı qəbiristanlıqda XIII yüzilə aid alban xaç daşları ilə XIV yüzilin əvvəllərinə aid müsəlman qəbirüstü sənduqələrinin və daş stelalarının yanaşı mövcud olması bölgədə yerli alban-türk əhalinin xristianlıqdan müsəlmanlığa keçidinin məhz XIII yüzilin sonu, XIV yüzilin əvvəllərinə təsadüf etdiyini təsdiqləyir. Bu barədə tədqiqatçılar yazırlar. Qeyd edilənə görə, Nərədüz qəbirsanlığındakı sənduqə formalı qəbirüstü abidənin bir tərəfində qarşı-qarşıya dayanmış iki əjdaha təsvir edilmiş, digər tərəfində isə ərəb dilində aşağıdakı yazı həkk edilmişdir: "Bu məzar Allahın mərhəmətinə yüksəlmiş mərhum şəhid…dir. Yeddi yüz dördüncü il"Hicri 704-cü il isə miladi təqvimlə 1304–1305-ci ilə təsadüf edir. Məlumatlara görə, Nərədüz kəndi qədimdən türk-oğuz boylarının, qafqaz albanlarının vətəni olmuş, əraziyə ilk ermənilər 105 ailədə 605 nəfər olmaqla Türkiyədən köçürülmüşdür.
- Əfsanədən boylanan tarix...
Nərədüz məzarlığı ilə bağlı el arasında maraqlı bir əfsanə dolaşarmış: “Məzarlıqla bağlı çox maraqlı bir əfsanə də vardır. Əfsanəyə görə, Azərbaycana yürüş edən Əmir Teymur Şirvanı tabe etdikdən sonra Qarabağa gələrək burda qışlayır. Yaz gəldikdə isə Osmanlı sərhədinə doğru irəliləyərkən yolu Nərədüz kəndi ərazisindən düşür. Kənd əhalisi Teymura tabe olmaq istəməyərək bir qədər geri çəkilir və Nərədüz məzarlığı ərazisinə gələrək silahlı şəkildə hər adam bir məzar daşının arxasında gizlənir. Kəndə yaxınlaşan Teymurun ordusu məzar daşlarını ordu sayaraq gərəksiz yerə yerli əhali ilə toqquşmaq istəməyib yolunu dəyişərək irəliləyir”.
- Səkkiz guşəli ulduz elementləri, xaç daşları...
Məlumatlara görə, Nərədüz məzarlığında olan ən qədim xaç daşın tarixi X əsrə aiddir. Lakin bədii tərtibat və zənginlik baxımından dəyərli sənət əsəri kimi qiymətləndirilən məzar daşları XIV–XVI əsrlərə aid olan məzar daşlarıdır. Həmin daşlarda islam və xristian elementələri, eyni zamanda sırf Azərbaycan türklərinin tarixi gələnəkləri ilə bağlı olan və erməni bədii oyma nümunələri olan tarixi xaçkarlarda heç vaxt rast gəlinməyən səkkizguşəli ulduz kimi müxtəlif elementlər, o cümlədən ərəb əlifbası ilə yazılar, islam motivli naxışlar və azərbaycanlı ad və soyadları qeyd olunmuşdur. Bu zəngin Azərbaycan abidələrini öz adları ilə dünyaya təqdim etməyə çalışan ermənilər xaçkarların yaradıldığı dövrlərdə Ermənistanın Səfəvilərə tabe olması səbəbiylə erməni mədəniyyətinin İslam və tük mədəniyyətin təsirlərinə məruz qalması ilə izah etməyə çalışırlar. Qeyd etmək lazımdır ki,eyni hal Cuğa alban məzarlığındakı xaç daşlarda da əks olunur. Lakin tarixi mənbələr Səfəvilərin hakimiyyətinə tabe olan həmin ərazilərin Ermənistan deyil, Çuxursəəd vilayəti adlandığını və əhalininin demək olar ki, hamısının Azərbaycan türklərindən ibarət olmasını göstərir. O, da qeyd edilir ki, məzarlıqdakı müsəlman və xristian məzar daşlarının əsas müəlliflərinin adı da məlumdur. Onlar Kərim Kazım oğlu (1551–1610), onun müasirləri Ərəkəli və Məliksəddir. Ermənilər isə yenə də saxtakarlıqlarından qalmır və ərəb əlifbası ilə Azərbaycan dilində yazılmış həmin adları “Kiram Kazmoq, Arakel və Meliset”kimi təqdim edirlər.
- Keçmiş erməni katolikosu I Vazgenin saxtakarlığı...
Tədqiqatçılar vurğulayır ki, məzarlığın ümumi ərazisi yeddi hektara yaxındır və burda təxminən minə yaxın məzar var. Məzar daşlarının əksəriyyəti təkrarolunmaz, incə və gözəl naxışlarla bəzədilmişdir. Bu gün qiymətli sənət əsərləri olan bu məzar daşlarının üstü liken və yosunlarla örtülmüşdür. Bəzi məzar daşlarının üstündə düyün və təsərrüfat fəaliyyəti ilə bağlı təsvirlər əks edilmişdir. Bu qədim Azərbaycan məzarlığının yaxınlığında əraziyə sonradan köçürülmüş ermənilər tərəfindən yenibir erməni məzarlığı salınmışdır. XIX əsrdə isə abidələr kompleksi yaxınlığında erməni kilsəsi olan Müqəddəs Bakirə kilsəsi inşa edilmişdir. Ərazidəki qədim abidələri erməni abidəsi kimi təqdim etməyə çalışan erməni katolikosu I Vazgen 1978-ci ildə Nərədüz məzarlığındakı bədii ornamentli baş daşlarının bir neçəsini Britaniya Muzeyinə bağışlamışdır. Məzar daşlarını məxsus oldu şəxsin məzarının üstündən götürərək həmin şəxslərin ruhunu təhqir edən erməni katolikos bu addımıyla həm yerli əhalini (o zaman hələ də abidələrin yerləşdiyi kəndin əhalisi Azərbaycan türkləri idi) təhqir etməklə yanaşı, həm də dəyərli Azərbaycan mədəniyyət nümunələrini erməni mədəniyyət nümunəsi kimi təqdim etmişdir. Bunu da tədqiqatçılar bildirirlər.
Göründüyü kimi, hələ Sovet dövründə erməni katalikosu alban qəbir daşlarını xaricə çıxarmağa nail olub və bununla da ermənilər üçün “yerli sakin” obrazı yaratmağa cəhd edib. Bu gün Qərbi Azərbaycanda Nərədüz kimi yüzlərlə alban irsimiz erməni saxtakarlığına məruz qalıb və onların xilası yalnız soydaşlarımızın geri dönüşü ilə mümkün ola bilər. O günün gələcəyinə isə şübhəmiz yoxdur.
İradə SARIYEVA
