Real vəziyyətin təhlili bir daha göstərir ki, Azərbaycanda kommersiya banklarının depozit portfeli ilə kredit portfeli arasında faizlər baxımından kəskin fərq hələ də aradan qalxmayıb. Əksinə, bankların bahalı kredit siyasətini davam etdirməsi fonunda bu fərq daha da artır.
Ekspertlər isə bütün bunları təhlükəli hal sayır. İlk növbədə o baxımdan ki, yaranmış durumda banklara əmanət qoyuluşunda insanlar artıq tərəddüd edir. Çünki depozit faizləri onlara ratıq lazımi qədər gəlir gətirmir. Həta bəziləri depozitləri banklardan geri də çəkir.
Bu arada qeyd edək ki, Mərkəzi Bankın məlumatına görə, sentyabrın 1-də banklarda 8 milyard 561 milyon manat depozit olub. Bu isə əvvəlki aya nisbətən 19 milyon manat azdır. Bütövlükdə, aprel ayının əvvəli ilə müqayisədə ötən ayın əvvəlində depozitlərin həcmi 154 milyon manat azalıb. Rəsmi rəqəmlər göstərir ki, bankların kredit portfelində artımlar olsa da, vətəndaşların əmanətində artım qeydə alınmır. Banklarda əmanətlərin həcminin azalması depozit faizlərinin kifayət qədər aşağı olması ilə birbaşa bağlıdır. Ekspert araşdırmaları göstərir ki, banklar manatla istehlak kreditlərini 29, dollarla 20 faizlə təklif etsələr də, dollarla depozitlərə 1 faizdən az dividend ödəyirlər. Azərbaycanın aparıcı banklarının əksəriyyətinin internet səhifələrində depozit təkliflərinin təhlili göstərir ki, bəzi banklar 1 illik dollar depozitinə 0.1 faiz, 2 illik üçün 0.3 faiz, 3 illik üçün isə 0.5 faiz ödəyirlər. Təbii ki, belə aşağı faizlərlə banklara xarici valyutada heç kim tərəfindən əmanət qoyulmaz və real durum da bunu göstərir. Manatla da bağlı eyni vəziyyət müşahidə olunur. Bankların manat kreditləri orta hesabla 26 faizi keçsə də, depozitlər üzrə ödənişlər 7 faizə belə çatmır. Elə bu da bank əmanətlərinin azalmasına rəvac verir. Ekspertlər bunu təhlükəli hal sayır. Çünki bank vəsaitlərinin formalaşmasında depozitlər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Depozitlərin miqdarının azalması isə bankların maliyyə əməliyyatlarında ciddi çətinliklərlə üzləşməsi deməkdir. Bunu iqtisadçı Samir Əliyev də təsdiq edir. Onun sözlərinə görə, bankların vəziyyəti 2016-2017-ci illərlə müqayisədə yaxşılaşıb. Ekspert Prezidentin sərəncamından sonra banklara dəstək göstərildiyini bildirib: “Son dövrlər banklarda mübadilə sabitləşib, Prezidentin problemli kreditlərlə bağlı sərəncamından sonra banklara dəstək göstərilib. Mərkəzi Bank il ərzində banklara 60-80 milyon manat dəstək verir. Amma buna baxmayaraq, banklarla bağlı müəyyən problemlər hələ də qalmaqdadır. Düzdür, hazırda bankların vəziyyəti kritik həddə deyil. Bir neçə bank var ki, onların vəziyyəti tam yaxşılaşıb. Bəzi banklar depoziti yığsa da, kredit verilməsini reallaşdıra bilmir. Gələcəkdə bu depozitlərin geri qaytarılması ilə bağlı problemlər ola bilər. Bu baxımdan hələlik bank sektorunun böhrandan çıxdığını demək tezdir”.
S.Əliyevin sözlərinə görə, hazırda bir neçə bankın vəziyyəti narahatlıq doğurur: “Rəqabət baxımından ad çəkmək doğru deyil. Amma ümumilikdə bu məsələ ilə bağlı bankları 3 qrupa bölmək olar: Birinci qrupa problemləri aradan qaldırılan bankları aid etmək olar. İkinci qrup banklarda problemlər qalsa da, vəziyyət kritik həddə deyil, yəni həll edilə bilər. Üçüncü qrup banklarda isə kritik hədd mövcuddur, amma fəaliyyət göstərir”. Ekspert vəziyyəti ağır olan bankların müflis elan edilməsini indiki məqamda vacib sayır: “Ötən dövrlərdə 30 faiz bank sıradan çıxdı. Bu çox böyük göstəricidir. Hansısa bankın bağlanması əhalinin bank sektoruna olan inamının itməsinə səbəb olur. Bu da bank sektorunda təmərküzləşməni gücləndirir. Əhali tanınmış, güclü banklara əmanət qoyur ki, problem olmasın. Ona görə də bankların bağlanması çıxış yolu deyil. Sektorda iştirakçıların sayının az olması rəqabəti pozur. Fikrimcə, bankların gücləndirilməsi prioritet məsələdir. Müflisləşmə son variant olmalıdır. Buna qədər isə potensial tədbirlər görülməli, boşluqlar aradan qaldırılmalıdır”. Amma o da xüsusi olaraq vurğulanır ki, yaranmış vəziyyətdə banklar özləri də müəyyən addımlar atmalıdır. Məsələn, yuxardı barəsində bəhs edilən depozitlə kredit portfeli arasında faizlər baxımından kəskin fərq aradan qalxmalıdır. Yəni əmanət faizləri ilə kredit faizləri arasındakı münasibətin qorunub saxlanmasına ehtiyac var. Çünki əmanətlər bankların cəlb etdiyi vəsaitlərin içərisində xüsusi paya malikdir. Bu səbəbdən fikirlər səslənir ki, Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası faizlər arasında limitin müəyyən edilməsi ilə bağlı artıq qəti addımlar atmalıdır. Çünki əmanət faizləri ilə kredit faizləri arasında fərqin bu qədər çox olması iqtisadi baxımdan da izah edilə bilməz. O baxımdan prosesin tənzimlənməsinə ehtiyac var. Əks halda banklar vətəndaşdan aşağı faizlə pulu cəlb edib daha yüksək faizlə kredit kimi təklif etməkdə davam edəcək, bu isə bank sektorunun özü üçün təhdid yaratmaqla yanaşı, həm də ümumi iqtisadiyyata müsbət heç nə vəd etmir.
Təhlillər göstərir ki, kreditlərin yüksək faizi bankların iddia etdikləri kimi onların risqlərini sığortalamır, əksinə, onlar üçün yeni təhdidlər yaradır. Problemli kreditlərin həcmindəki yeni artım da bunu aydın nümayiş etdirir. Eləcə də bankların iddia etdiyi risq amili yüksək faiz üçün yetərli səbəb sayılmır. Çünki həyata keçirilən islahatlar bankların bu bəhanəsini əslində aradan qaldırıb. İqtisadiyyatda risqlərin aşağı olması və bunun beynəlxalq maliyyə qurumları tərəfindən də bəyan edilməsi verilən kreditlərin geri qayıtma ehtimalının yüksək olmasını təsdiqləyir. Bu səbəbdən belə vəziyyət də bankların kredit faizlərini aşağı salmasına təsir göstərməlidir. Digər tərəfdən, kredit zəmanəti mexanizminin yaradılması da risqləri azaldan mühüm amildir. Lakin bütün bunlara rəğmən, banklar yenə də faizləri aşağı salmaqdan imtina edir. Məhz bu vəziyyət də bankların iqtisadiyyatda yeni təhdid yaratdığını deməyə əsas verir.
Tahir TAĞIYEV
