İstehlak kreditləri ilə bağlı daha bir problemli məqam üzə çıxdı
Son dövrlərdə banklar tərəfindən verilən istehlak kreditlərinin miqdarında qeydə alınan artımlar artıq rəsmi dairələrdə də ciddi narahatlıq yaradır. Çünki bu hal nəticə etibarı ilə problemli kreditlərin miqdarının artımına gətirib çıxarır. Belə görünür ki, cari ilin əvvəlində dövlət tərəfindən banklara problemli kreditlərin həlli ilə bağlı verilən dəstəkdən bu maliyyə qurumları hələ də lazımi nəticə çıxarmayıb.
Belə ki, dövlət bankların istehlak kreditləri əvəzinə real sektora daha çox vəsait ayırmasını gözləsə də, yenidən əks vəziyyət müşahidə olunur. Elə bu səbəbdən məsələnin həlli üçün müəyyən radikal addımların atılması gündəmdədir. Söhbət “İstehlak kreditləri haqqında” qanundan gedir.
Xatırladaq ki, bu məsələ artıq Milli Məclisdə gündəmə gəlib. Deputat Əli Məsimli bildirib ki, Milli Məclis “İstehlak kreditləri haqqında” qanun layihəsi hazırlamalıdır. Onun fikrincə, bu qanun layihəsini banklar hazırlasa, öz maraqlarından çıxış edəcəklər: “Bununla bağlı ayrıca qanun layihəsi hazırlansın, ya da ki, Mülki Məcəlləyə ayrıca bənd əlavə olunsun. Banklar real sektora daha yaxın olmalıdır. Prezident İlham Əliyevin sosial paketi 4 milyon nəfəri əhatə edib. Düşünürəm ki, bu siyasət davam etdirilməlidir”. Araşdırmalar da göstərir ki, istehlak kreditləri ilə bağlı ciddi problemlər yaşansa da, bununla bağlı indiyədək qanun layihəsi hazırlanmayıb. Amma artıq bank sektorunda baş verənlər belə bir qanunun hazırlanmasını zərurətə çevirir. Əksər ölkələrdə istehlak kreditləri üzrə xüsusi qanun var. Bu, ilk növbədə bankların kredit müqaviləsinə istədiyi şərti daxil edib, sonra müştəriyə qarşı istədiyi addımın qarşısını almaq üçündür. Digər tərəfdən, belə bir qanun həm də istehlak kreditlərinin zərurət olmadan arımını əngəlləmək iqtidarındadır. Əks təqdirdə banklar istehlak kreditlərini artırmaqda davam edəcək. Azərbaycan Banklar Assosiasiyasının sədri Zakir Nuriyev bunu belə izah edir: "Banklar kommersiya qurumlarıdır və müxtəlif kredit məhsulları təklif etməkdədirlər. İstehlak kreditləri də bunlardan biridir. Müştəri banka istehlak krediti almaq üçün müraciət etdikdə və kriteriyalara uyğun gəldikdə kreditin rəsmiləşdirilməsi məntiqidir. Əgər bu müştərilərin sayı artıbsa, bank daha çox kredit verəcəkdir. Burada əsas diqqət olunmalı məqam bankların niyə istehlak krediti verdiyi yox, istehlak kreditlərinin biznes kreditlərinə nisbətdə daha baha olmasına baxmayaraq onlara daha çox müraciət olunmasıdır.
Bunun əsas səbəbi ölkə əhalisinin gəlirlilik səviyyəsinin artmasıdır. Neftin qiymətinin enməsinin ölkə iqtisaidyyatına mənfi təsirlərindən sonra məsuliyyətli kreditləşmə prinsiplərinin tətbiqi ilə banklar artıq daha sağlam kreditlər verməyə başladılar. Lakin bu, bankların müştəriləri daha dərin təhlil etməsinə və daha seçici davranmasına gətirib çıxardı. Bu səbəbdən istehlak kreditləri ilk zamanlar daha az əlçatan oldu. İndiki dövrdə isə əhalinin gəlirlərindəki, eləcə də iş yerlərindəki artım və bu kimi səbəblərdən mövcud kriteriyalara uyğun şəxslərin sayı, nəticə etibarı ilə istehlak kreditləri artmağa başladı. Burada sual yaranır ki, bir şəxsin gəliri artıbsa, o niyə kredit götürür? İnsanlar pul yığıb ev almaq əvəzinə daha tez olduğu üçün ipoteka krediti əldə etməyə üstünlük verirlər və ya evlərini daha tez təmir etdirmək istəyir, yeni mebellərinə daha tez qovuşmaq niyyətindədirlər, daha uzun istirahəti üstün tuturlar və sair. İstehlak krediti deyə bir məhsulun yaranmasının səbəbi də elə budur: gələcəkdəki mümkün istehlakı cari dövrdə reallaşdırmaq istəyi. İstehlak krediti və biznes krediti nisbətinə gəldikdə isə, burada vəziyyətin nəzarətdə saxlanması və nisbətin tənzimlənməsi vacibdir. Çünki biznes krediti ölkə iqtisadiyyatının katalizatorlarından biridir və firmaların istehlak həcmini, yəni təkliflərini artırmaları üçün olduqca əhəmiyyətlidir".
Beləliklə, bütün bunlar bir daha göstərir ki, müvafiq qanunvericilik olmadan banklar istahlak kreditlərinin verilişini davam etdirəcək və bu da artıq indidən problemli kreditlərin artımına rəvac verir. Qeyd olunduğu kimi, "İstehlak kreditləri haqqında" qanunun hazırlanması tamam başqa vəziyyət yarada bilər. Dövlət İqtisad Universitetinin dosenti Elşən Bağırzadə də vurğulayır ki, ölkəmizdə "İstehlak kreditləri haqqında" qanun layihəsinin hazırlanmasına ehtiyac var: "Elə qaydalar olmalıdır ki, verilən kreditlər istehlaka deyil, daha çox istehsala yönəldilsin. Bir az iqtisadi canlanma olan kimi bizim banklar istehlak sektoruna yönəlirlər. Bu, iqtisadiyyat üçün o qədər də normal hal deyil. Xüsusilə də inkişaf etməkdə olan ölkə üçün istehlakı yox, istehsalı kreditləşdirmək lazımdır. Bununla bağlı ayrıca qanun olmalıdır və istehlaka yönəldilən kreditlər kifayət qədər məhdudlaşdırılmalıdır, kifayət qədər yüksək tələblər qoyulmalıdır. Əhaliyə verilən istehlak kreditləri üçün tələblər ciddi olmalıdır. Yoxsa hər şeyə görə - telefon, maşın, mebel və sair almaq üçün bankdan kredit götürmək düzgün deyil. Bank ilə vətəndaş arasında münasibətlər açıq tənzimlənməlidir. Eyni zamanda istehsala yönəldilən kreditlərin qarşısındakı maneələr ortadan qaldırılmalıdır. Kreditlər real sektora, istehsal sektoruna yönəlməlidir. İstehlak kreditlərinin verilməsi məhdudlaşdırılmalıdır. Bizdə "neft bumu" yaşandığı dönəmdə kifayət qədər insanlar gedib banklardan asan şəkildə kredit götürdülər və banklar da buna şərait yaratdı. Sonradan da borclanma problemi ortaya çıxdı və dövlət bunların hamısını ödəməyə məcbur oldu. Azərbaycanda "İstehlak kreditləri haqqında" qanuna ehtiyac var". Real vəziyyət də göstərir ki, bu gün ölkədə maliyyə müştərisi və ya maliyyə xidmətlərinin istehlakçısının hüquqları tam qorunmur. Mövcud qanunlar daha çox bank və kredit təşkilatlarının mənafeyini müdafiə edir. Belə ki, Azərbaycanda istehlakçı hüquqlarını qoruyan qanun, eləcə də Mülki Məcəllə var, amma onlar daha çox ümumidir. Ekspertlər hesab edir ki, sırf ixtisaslaşmış istehlak kreditləri haqqında qanun olmalıdır ki, bankların öhdəlikləri, vətəndaşların hüquqları burada çox açıq şəkildə göstərilsin. Məhz bundan sonra istehlak kreditləri ilə bağlı problemin əhəmiyyətli dərəcədə həlli gözlənilir.
Tahir TAĞIYEV
