"Mənim yanıma hazırlığa gəlməsən, attestat qiymətini kəsəcəyəm" - müəllimlər qisasa başlayıb...

Kamran Əsədov: “Müəllim dərs dediyi sinif şagirdlərini hazırlığa cəlb etməməlidir, bu, həm etik pozuntu, həm də ..."
Bəzən şagirdlər imtahanda yüksək bal toplasalar da, attestat qiymətləri aşağı olur. Bəzən isə əksinə, məktəbdə yüksək qiymətlər alan bəzi şagirdlər imtahanda zəif nəticə göstərir.
Əksər hallarda isə imtahanda yüksək nəticə göstərənlərin attestat qiyməti zəif olur. Valideynlər isə bildirir ki, müəllimlər bilərəkdən, qərəzli şəkildə şagirdlərə aşağı qiymət yazır.
Həmçinin, məktəblərdə fənn müəllimləri onun yanına hazırlığa gəlməyən şagirdlərin attestat qiymətini də qərəzli kəsir. Bu haqda şikayətlər çoxdur. Valideynlərin iddiasına görə, müəllimlər açıq şəkildə deyir ki, əgər məktəbli onun yanına hazırlığa getməsə onun attestat balı aşağı olacaq.
Maraqlıdır, bu kimi problemlərin qarşısını necə almaq olar?
"…Azərbaycan təhsil sistemində qiymətləndirmənin obyektivlikdən uzaq, qeyri-bircins və bəzən qərəzli şəkildə həyata keçirildiyini göstərir"
Təhsil eksperti Kamran Əsədov "Bakı-Xəbər"ə açıqlamasında qeyd etdi ki, attestat qiymətləri ilə imtahan nəticələri arasında ziddiyyətli göstəricilərin artması Azərbaycan təhsil sistemində qiymətləndirmənin obyektivlikdən uzaq, qeyri-bircins və bəzən qərəzli şəkildə həyata keçirildiyini göstərir. Eyni zamanda, müəllimlərin məktəbdə dərs dediyi şagirdləri əlavə hazırlığa cəlb etməsi və onların qiymətləndirilməsində maraqlı tərəf kimi çıxış etməsi sistemin şəffaflığını və etibarlılığını ciddi şəkildə zədələyir: "Valideynlərin və ictimaiyyətin təkrarlanan narahatlıqları artıq fərdi yox, sistematik təhsil problemi səviyyəsində qiymətləndirilməlidir.
Azərbaycan Respublikasının “Təhsil haqqında” Qanununun 13.2.3-cü maddəsində qiymətləndirmə prosesində şəffaflıq, ədalətlilik və obyektivlik prinsipləri əsas tutulur. “Ümumi təhsil haqqında” Qanunun 26-cı maddəsinə əsasən isə, şagirdlərin nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi onların təhsil proqramlarını mənimsəmə səviyyəsini müəyyən etməlidir. Praktikada isə bu prinsiplər çox vaxt pozulur, qiymət şəxsi münasibətlərə, əlavə hazırlığa gedib-getməməyə və bəzən valideyn-müəllim münasibətlərinin xarakterinə əsasən formalaşır.
2023-cü ildə keçirilmiş buraxılış imtahanlarının nəticələri ilə məktəb attestatları arasında 40 faizi aşan fərqlər qeydə alınıb. Riyaziyyat və ingilis dili fənləri üzrə bu fərq daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Məsələn, Bakı şəhəri üzrə 11-ci sinfi 5 qiyməti ilə bitirən 2.560 şagirddən yalnız 780 nəfəri buraxılış imtahanında 80 baldan yuxarı nəticə göstərə bilib. Eyni zamanda, buraxılış imtahanında 90+ bal toplayan 1.200-dən çox şagirdin attestat qiymətinin 3 olduğu halları qeydə alınıb. Bu statistik məlumatlar qiymətləndirmədə obyektiv meyarların qorunmadığını və məktəblərdə fərdi yanaşmanın dominant olduğunu təsdiqləyir.
Məktəb müəllimlərinin öz dərs dedikləri şagirdləri pullu hazırlığa dəvət etməsi həm etik baxımdan, həm də qiymətləndirmədə maraqlar toqquşması yaratması baxımından ciddi problemdir. Təhsil sistemində bu cür vəziyyətlərin qarşısını almaq üçün institutsional və normativ mexanizmlər mövcud deyil. Müəllimlərin etik davranış kodeksi olsa da, onun icrası zəifdir, nəzarət və cəza mexanizmləri isə faktiki olaraq tətbiq olunmur. Əlavə olaraq, bəzi hallarda müəllimlər valideynlərə açıq şəkildə bildirirlər ki, onların övladları repetitor hazırlığına gəlməzsə, illik qiymətləri və attestat balı aşağı olacaq. Bu, həm təhsildə korrupsiya, həm də qiymətləndirmənin ticarətə çevrilməsi kimi qiymətləndirilməlidir.
Dünya təcrübəsində belə halların qarşısını almaq üçün qiymətləndirmənin formativ və summativ komponentləri balanslaşdırılır və tək müəllim qərar verici deyil. Məsələn, Sinqapurda şagirdin illik qiyməti yalnız müəllimin rəyinə əsasən deyil, portfel materialları, layihə tapşırıqları, müstəqil yoxlamalar və mərkəzləşdirilmiş kiçik testlərin nəticələri əsasında formalaşır. İngiltərədə müəllimin qiymətləri sistemə daxil olduqdan sonra məktəb daxilində ikinci dərəcəli yoxlamadan keçirilir və bəzi hallarda regional qiymətləndirmə şuraları tərəfindən təsdiq olunur. Estoniyada isə attestat qiymətləri ilə milli qiymətləndirmə nəticələri bir-birinə bağlıdır: şagirdin illik qiyməti ilə mərkəzləşdirilmiş imtahanın nəticəsi arasında uyğunsuzluq olduqda müstəqil komissiya həmin qiymətləri yenidən nəzərdən keçirir.
Azərbaycan üçün bu modelin tətbiqi mümkün və zəruridir. Attestat qiymətləri yalnız məktəbdaxili qiymətləndirməyə əsaslanmamalı, buraxılış imtahanlarının nəticələri ilə birgə hesablanmalıdır. Bu zaman qiymətin 70 faizi məktəb, 30 faizi isə buraxılış imtahanı əsasında formalaşa bilər. Bundan əlavə, məktəblərdə qiymətləndirmə şuraları yaradılmalı, hər fənn üzrə qiymətlər yalnız bir müəllimin qərarı ilə deyil, fənn üzrə ekspertlərin iştirakı ilə təsdiq olunmalıdır".
Həmsöhbətimizin sözlərinə görə, müəllimlərin hazırlıq fəaliyyəti ilə qiymətləndirmə funksiyalarının toqquşmasının qarşısını almaq üçün isə müvafiq qanunvericiliyə əlavə və dəyişikliklər edilməlidir: "Müəllim dərs dediyi sinif şagirdlərini hazırlığa cəlb etməməlidir. Bu, həm etik pozuntu, həm də qiymətləndirmənin manipulyasiyası risqini doğurur. Müəllim hazırlıq keçirsə, qiymətləndirmə funksiyasından kənarlaşdırılmalı və bu vəzifə alternativ mexanizmlərlə icra olunmalıdır.
Əgər bu struktur və hüquqi mexanizmlər tətbiq olunarsa, qiymətləndirmədə subyektivlik azalacaq, şagirdlərin bilik və bacarıqları real şəkildə əks olunacaq, valideyn-müəllim münasibətləri şəffaflaşacaq, şagirdlər isə “müəllimə görünmək” deyil, “bilik qazanmaq” motivasiyası ilə hərəkət edəcəklər. Nəticədə təhsilin keyfiyyəti yüksələcək, sosial ədalət bərpa olunacaq və ictimaiyyətin təhsil sisteminə olan inamı artacaq. Əks təqdirdə, qiymətləndirmə təhsilin əsas dayağından korrupsiyanın alətinə çevriləcək və bu da bütövlükdə cəmiyyətin gələcəyinə təhlükə yaradacaq".
Günel CƏLİLOVA