Nazirliyin adındakı “Ekologiya” və “Təbii Sərvətlər” əslində bir-birindən tam fərqli sahələrdir
Müstəqilliyimizə qovuşduqdan sonra ölkəmizdə bəzi nazirlik və idarələrin yaradılmasında ciddi yanılışlıqlara yol verildi. Nazirlik və idarələr,çox vaxt bir-birinə əks olan qurumları özündə birləşdirdiyinə görə əhatə etdiyi sahəyə tam adekvat olmur,nəticədə böyük bir uyğunsuzluğa gətirib çıxarırdı. Belə qurumlardan biri də Ekologiya və Təbii Sərvətlər nazirliyidir.
Ekologiya və təbii sərvətlər,əslində bir-birindən fərqlənən tamamilə ayrı-ayrı sahələrdir. Ekologiya anamız təbiətin keşiyində dayanmalı olduğu halda,təbii sərvətlər isə yeraltı və yerüstü faydalı yataqların öyrənilməsi ilə məşğul olur,onun uçotunu aparır və s.Ölkənin iqtisadi həyatında böyük rolu olan sərvətlərlə yanaşı təbiətin mühafizəsinə diqqət və qayğı azalır.Ətraf mühit və onun qorunması məsələsi ikinci yerə keçir. Əslində isə sağlamlığımız üçün daha çox təbiətin qayğısına qalmalıyıq. Məlumdur ki, ətraf mühitin korlanması daha çox təbii sərvətlərin əldə edilməsi prosesində baş verir. Onların çıxarılması zamanı ətraf mühit xeyli çirklənir.İstismar vaxtı mədənlər ən böyük çirkab mənbələrinə çevrilir.
Vaxtı ilə ətraf mühütün qorunması ilə əlaqədar indikilərin tamamilə unutduğu bir çox vəzifələri akademik Həsən Əliyevin təşəbbüsü və yaxından iştirakı ilə yaradılmış Azərbaycan Təbiəti Mühafizə Cəmiyyəti yerinə yetirirdi.Həmin illərdə təbiətin mühafizəsi xalqın böyük dəstəyini qazanmışdı. Hardasa bir ağacın yarpağına toxunulduqda,yaxud da hansısa bir qoruq heyvanının ayağına daş dəyəndə dərhal xalqın geniş etirazına səbəb olurdu.
Bu Cəmiyyət Akademiyanın Coğrafiya İnsitutu ilə birlikdə fəaliyyət göstərirdi.Cəmiyyətin köməyi ilə respublikada çox böyük işlər görülürdü.İndiyə kimi qalan bir çox təbiət abidələri,məhz,akademik Həsən Əliyevin xidmətləri sayəsində qorunub,saxlanılıb.Vaxtı ilə Şahbuzdakı Zorbulaqdan Naxçıvana çəkilməsi planlaşdırılan su xəttinin də qarşısı akademik Həsən Əliyev tərəfindən alınmışdı.Ətrafdakı bitki örtüyü məhv olmasın deyə,o,buna mane olmuşdu.
Təbiətin mühafizəsini daha da gücləndirmək üçün xalq şairi Məmməd Arazın redaktorluğu ilə "Azərbaycan Təbiəti" adlı bir dərgi də nəşr olunurdu.Ana təbiətin hər qarışı diqqətlə izlənir,yurdumuzun flora və faunası lazımi səviyyədə mühafizə olunurdu.İndi keçmişdəki bütün ənənələr unudulub. "Təkcə yaranmaqla deyil, həm də qorunmaqla kamilləşən dünyamız" get-gedə soyuqqanlı adamların qurbanına çevrilib dağılır.
Nazirliyin adının əvvəlindəki "ekologiya" sözü,sanki təbii sərvətlərin insafsızcasına istismarının yaraşığına çevrilib. Büdcədən böyük bir maliyyə dəstəyi alan və böyük bir kollektivə malik olan nazirlik iki vəzifə arasında qalıb. Ətraf mühitin mühafizəsi ilə əlaqədar nazirlik,çox vaxt, əhalinin haray-həşirindən sonra "ayağa qalxır", məhv edilən yaşıllıqlara diqqət ayırır.Nəticədə ölkə ərazisinin əvəzolunmaz sərvəti olan meşələr və parklar məhv olur. Təəssüflər olsun ki,onu məhv edənlərə isə elə bir ciddi cəza da verilmir.
Nə yaxşı ki Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə indi böyük yaşıllıqlar salınır. Onun ,həm də yaxından dəstəyi ilə Ələt-Astara yolunun Ələtdən başlayaraq Salyana kimi uzanan hissəsi yaşıllıq zolağına çevrilib. Həmin yaşıllıq oradan keçənlərin ruhuna xoş əhval-ruhiyə bəxş edir, ovqatına rahatlıq gətirir..
Bir dəfə " Atatürk parkı"ndakı "Qızılgül" restoranının yanından keçirdim.Orada rastlaşdığım mənzərəni isə heç vaxt unuda bilmirəm.Ağacları kəsib-doğramaq üçün əlində balta və mişar tutan adamlar restoranın yan-yörəsindəki yaşıllıqları doğrayırdılar.Yaxınlaşıb vəziyyətlə maraqlandım. Dəftər-kitablı birisi dedi ki,biz Bakı Şəhəri Ekologiya idarəsindənik.Hər şeydən xəbərimiz var. Burda səliqə-sahman yaradırıq.
Doğranıb yerə səpələnən yaşıl budaqlar ətrafdakı insanların da ovqatına duz səpirdi. Hiss olunurdu ki, bu adam müəyyən marağının müqabilində restoran sahibinin arzusuna uyğun olaraq ağacların kəsilib atılmasına razılıq verib. İradımızı bildirdik. Nəticəsi olmadı. Məlum oldu ki,bu idarə yaşıllığı qorumaqdan daha çox onu məhv edən bir qurum kimi fəaliyyət göstərir..
Bakı şəhərinin ətraf qəsəbələrində və Abşeron rayonunda kərpic istehsalı ilə məşğul olan zavodlar da təbiətin amansız qəniminə çevriliblər. Bu zavodların əksəriyyəti kərpic istehsalı üçün xüsusi olaraq dövlət tərəfindən ayrılmış torpaq sahələrinə də malik deyillər. Onlar, ehtiyacları üçün istədikləri ərazilərdə özlərinə qazıntı yei seçir,onun üstündəki yaşıllıqları məhv edirlər. Ərazilərin təhlilini aparmadan həmin yerdə karxana qurur, kərpic zavodları tikirlər .İsti kürələrdə istehsal olunan kərpiclərin qırıntılarını isə hara gəldi səpirlər. Ətrafdakı yamacların bitki örtüyünü bu yolla məhv edirlər. Kürəxanada kərpicləri bişirmək üçün sobalarda istifadə olunan mazutun tüstüsünü zərərsizləşdirmədən havaya buraxırlar.
Həm də sexlərdə çalışan insanların həyatlarına təhlükə yaradan heç nəyə nəzarət edilmir. Binəqədi rayonu da daxil olmaqla Abşeron ərazisində özbaşına metal əritməklə məşğul olan xeyli sex var. Bu sexlər də nəzarətsiz qalır.Həmin sexlərdə əridilən metal qırıntılarından tikinti obyektləri üçün keyfiyyətsiz armaturlar (metal çubuqlar) hazırlanır.Tikintidə dövlət nəzarətrinin zəif olması nəticəsində istifadə olunan həmin armaturların hesabına binaların istismara yararlıq keyfiyyəti də xeyli azalır.Keyfiyyətsiz armaturların satış qiyməti ucuz olduğuna görə MTK-lar onu alır və mənzil tikintisində istifadə edirlər.İstehsal texnologiyası standartlarına uyğun olmayan belə məhsullar binaların zəlzələyə davamlılığını əngəlləyən əsas səbəbələrdən biridir.
Bu yazıda diqqətimizi daha çox Xəzər dənizinin üzləşdiyi problemlərə, balıqçılıqla əlaqədar yaranmış acınacaqlı vəziyyətə ayırmağı lazım bildik.Deyilənə görə, dənizdə suyun səviyyəsinin 1,5 metrdən artıq enməsi sahillərin geri çəkilməsinə, balıqların getdikcə tükənməsinə gətirib çıxarmışdır,Bu yaxınlarda Ekologiya və Təbii Sərvətlər nazirliyinin Bioloji Resursların Tədqiqatı Mərkəzinin direktoru,professor Mehman Axundovun mətbuat işçiləri ilə keçirdiyi konfrans və orada sadalanan problemlər yazıya marağımızı daha da artırdı.
Əlbəttə,Xəzər dənizində balıq ehtiyatlarının getdikcə azalmasının səbəbini,ancaq iqlim dəyişkənliyinin və çaylarda suyun azalmasının üzərinə yıxmaq doğru olmaz.Bu problemlərin Azərbaycan öz müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra baş verdiyi hamıya məlumdur.Sovet ittifaqı dağıldıqdan sonra Xəzər dənizinin sahilləri boyu sıralanan dövlətlər arasında bölünməsi Rusiyanı heç cürə razı sala bilməzdi.Ona görə də nadir balıq ehtiyatlarına görə dünyanın diqqətini cəlb edən Xəzər dənizini ekoloji cəhətdən məhv etmək,onu ölü gölə çevirmək Rusiyanın əsas planlarından biri oldu.Hələ çar Rusiyası dövründə Azərbaycan əhalisini ac qoymaq üçün fitnəkar bir siyasət yürüdülürdü.Regiona toplaşan rus hərbiçiləri əhali dolanışıq ehtiyaclarını qarşılaya bilməsin deyə , əkin-biçin yerlərini, meşələri yandırır, mal-qaranı tələf edirdilər.Rusiyanın əsrlərdən bəri Azərbaycana qarşı olan ədavəti bütün sahələrdə hiss olunurdu.Onların törətdiyi azğınlıqların miqyasını duymaq üçün Qasım bəy Zakirin "Xəbər alsan bu vilanın əhvalın.." şeiri ilə tanışlıq kifayət edər.Elə ermənilərə olan məhəbbətləri də bizə qarşı onların genetik nifrətlərindən qaynaqlanır.
Rusiyanın dənizi özünün hərbi təlimlər poliqonuna çevirmək məqsədi də keçmişdəki münasibətlərin,bir növ davamıdır. Dağıstanın Kaspiysk şəhərində yaradılan böyük hərbi dəniz donanması hesabına Xəzər dənizi,artıq Rusiyanın hərbi təlim-məşq poliqonuna çevrilib.Sualtı və suüstü gəmilərdən buraxılan mərmilər ,hətta uzaq Suriyanın dinc əhalisini məhv etmək üçün dənizdən oraya atılan raketlər burdakı faunanı tamamilə sıradan çıxarıb.Keçirilən təlimlər zamanı atəş səsindən və gurultulardan diksinən balıqlar dənizi tərk edib,əsasən Volqa çayına sığınıblar. Aramsız atəş səsləri dənizi özünə vətən seçən quşları da didərgin salıb.Balıqların dəniz sularından yoxa çıxmasının əsas səbəblərindən biri də sahildə yaşayan su quşlarının yoxa çıxmasıdır. Çünki pullu balıqlar quşların suya atılan ifrazatı ilə də qidalanırlar.Təəssüf ki Ekologiya və təbii Sərvətlər nazirliyi bu boyda böyük bir bəlanın əsas səbəbinə kölgə tutur, izah etməkdən çəkinir. Hələ də Rusiyaya meyilli kadrların olması bir-çox dərdlərimizin qapalı qalmasına xidmət edir. Ona görə də dənizdə balıq ehtiyatlarının tükənməsinin əsas səbəblərindən birinin,məhz Rusiya Hərbi Dəniz Donanmasının vaxtaşırı keçirdiyi təlim-məşq atışları ilə əlaqədar olduğu gizlədilir.Xəzərdəki ekoloji böhranın beynəlxalq təşkilatlara çatdırılmaması da bəzi nazirliklərimizin hələ də Rusiyanın cızdığı planla işləməsindən qaynaqlanır.Bunun da sonda Xəzər dənizi və onun faunası üçün böyük bir faciə ilə sonuclanacağı şəksizdir.
Azərbaycanın Xəzər dənizi kimi nadir bir gölün sahilində olması həmişə ermənilərin və sovet rəhbərlərinin yuxusuna haram qatır.Ermənilərin əli ilə Xəzər dənizinə gətirilən kefallar tökülən kürünü yeməklə balıqların çoxalmasını əngəlləyir.Bir vaxtlar Stalin belə bir plan irəli sürmüşdü ki,bu dənizi qurutmaq üçün Volqanın və Ural çayının sularını Qazaxstanın ucsuz-bucaqsız çöllərinə yönəltsinlər. Ancaq,bu axmaq ideya öz həllini tapmadı.
Balıqların tükənməsinin ikinci səbəbi isə dənizdə neft-qaz çıxarma prosesində yol verilən texnoloji qüsurlardır. Min təəssüflər olsun ki, SOCAR-ın tərkibində fəaliyyət göstərən ekologiya idarəsi də üzərinə düşən vəzifələrin öhdəsindən lazımınca gələ bilmir. Onun fəaliyyəti,sanki formal xarakter daşıyır. Qum adası ilə Hövsan qəsəbəsini birləşdirən sahil suları başdan-başa mazutla örtülüdür. Həmin sahilə tez-tez yolum düşsə də indiyə kimi suların təmizlənməsi işlərinin aparılması ilə heç vaxt rastlaşmamışam.Şəhər əhalisinin şəfa tapmaq arzusu ilə üz tutduğu duzlu gölün ətrafında ağzı açıq qalan radiasiya və zəhər mənbəyi olan köhnə neft quyularının qapanmasına da əhəmiyyət verilmir.Heç nədən xəbəri olmayan əhali isə həmin quyulardan fışqıran zəhərli və radiasiyalı rodon sularında şəfalı yod-brom olduğunu zənn edib kiçik gölməçələrdə çimməklə özlərini bəlaya salırlar. Görəsən, belə təhlükələrin qarşısını almağa çalışmayan həmin qurum nə üçün yaradılıb? Yəni,bu qədər də laqeydlik olar?
Başlıca səbəblərdən biri də balıqların üzmə yollarının-oriyentasiyasının dəyişdirilməsi,təbii çoxalmanın min illərin sınağından çıxmış təcrübələrindən imtinadır. Nədir bu təcrübə?Bu təcrübə təbiəti öz axarına buraxmaqdır.
Arazın Qızılağac körfəzinə axınını bərpa etməliyik...
Diqqəti pullu balıqların çoxalmasında əsas rol oynayan Qızılağac Dövlət Təbiət Qoruğuna yönəltmək istəyirəm. Bu qoruğun ərazisi Tanrının yaratdığı nizama əsasən balıqların kürütökmə yeridir. Əsrlər öncə Araz çayı dənizə bu körfəz vasitəsi ilə qovuşub. Kürün böyük qollarından biri olan Aqquşa çayı da bu körfəzə axır. Digər şirin sulu bir-neçə çay da var ki, bu körfəzə tökülür.
Çayların özü ilə gətirdiyi bol yem və şirin su balıqların kürü tökmək üçün buraya gəlməsinə səbəb olur. Sonralar bu çayların çoxunun əkin yerlərinin suvarılması məqsədi ilə yataqlarının dəyişdirilməsi nəticəsində balıqların çoxalmasında körfəzin əvvəlki əhəmiyyəti azaldı. Araz çayı, hətta 1896-cı ildə təkrar yolunu dəyişib köhnə yatağı ilə yenidən Qızılağac körfəzinə tökülüb. Ancaq tezliklə qarşısı alınıb. Geniş otlaq sahələri suyun altında qaldığına, həm də bu yerlər çar Rusiyasının Azərbaycanda məskunlaşdırdığı rusların ixtiyarında olduğuna görə çayın axınını yenidən geriyə - Kür çayına yönəldiblər. Köhnə yataq isə bu gün də itməyib, qalır. Balıq artımını yüksəltmək, qoruğun əhəmiyyətini artırmaq üçün Arazı tarixi yatağına qaytara bilməsək də,heç olmasa onun suyunun yarısını körfəzə istiqamətləndirmək haqqında düşünmək lazımdır. Göyçə gölündə suyun azalmasını görən ermənilər, çayları hətta yeraltı tunellərlə oraya yönəltdilər. Biz burdan-bura Arazın köhnə yatağına bir arx belə aça bilmirik.
Sovet təsərrüfat sistemi nəticəsində məcraları dağıdılmış çayları, digər su mənbələrini arayıb -axtarmaq, təbiətimizi bərpa etmək Vətəni qorumaq qədər müqəddəsdir. Çünki itirilmiş bir çay məcrası o axar boyunca özünə yaşam yeri seçmiş xeyli faunanın və bitki örtüyünün itirilməsi deməkdir.
Sovet təsərrüfat sisteminin məhv etdiyi təbii sərvətlərimiz az olmayıb. Sehri, səfası ilə könülləri fəth edən əzəmətli Sultanbud meşələrinin məhv edilməsi də həmin dövrdən qalan bəlalardandır. Qarabağda əraziləri pambıq tarlasına çevirmək üçün hər şeyi dağdırdılar. Çar Rusiyası dövründə də ərazilərimizin düzənini pozur, strateji məqsədləri üçün ərazilərdə müxtəlif arxlar qazırdılar. Vaxtı ilə yerin-yurdun qazılıb xaraba qoyulduğu həmin yerlər indi xalqın yaddaşında "gavur arxları" kimi qalıb..
Körfəzin şirin su ehtiyatını saxlamaq, bu yerlərə köçüb gələn quşların daha da yaxşı qışlaması üçün 1929-cu ildə Qızılağac körfəzində Dövlət Təbiət Qoruğu yaradıldı. Qoruğun ərazisində suyun toplanması üçün körfəzlə dəniz arasında bənd tikildi. Həmin bənd isə balıqların körfəzə daxil olmasına ciddi mane yaratdı.
Balıqların qidalanması və kürü tökməsi üçün bu qoruğun ərazisində hər cür imkan və bitki örtüyü vardır. Qoruğun ərazisi 88,4 min hektardır. Əsas ərazisini Kür-Araz ovalığı və Salyan düzü təşkil edir. Böyük Qızılağac körfəzinin müəyyən hissəsi isə Lənkəran ovalılğına düşür. Qoruğ ərazisinin çox hissəsi Masallı və Neftçala rayonlarının ərazilərində yerləşir. Xəzər dənizi sahilinin cənub-qərbində köçəri, su, bataqlıq və çöl quşlarının qorunması, artırılması məqsədi ilə yaransa da, Qoruq balıqların çoxalmasında da müstəsna rol oynamalı idi. Ancaq, Qoruğu yaradarkən sovet ixtioloqları böyük səhvə yol verdilər. Onlar mart ayından başlayaraq kürü tökmək üçün təbii instinkt yaddaşları ilə buraya-körfəzə üz tutan balıqları zorla öz arzuladıqları formaya salmağa çalışdılar. Min illərlə bu yerlərə üzüb gələn balıqları, bir növ çaşdırır, xüsusi torlarla tutub qoruqdakı gölə buraxırdılar. Bu isə heç də uğurlu olmurdu. Balıqçılar böyük tral torları ilə tutduqları balığın həmişə hamısını gölə tökmürdülər. Onlar brakonyerlik edirdilər. O zamanların partiya və digər sahə rəhbərləri varlanmaq və böyük məbləğdə pul toplamaqdan ötrü gözlərini bu vətəgəyə dikmişdilər. Hər gün tutulan tonlarla balıq gizli yollarla satılır, əldə edilən pullar onların arasında bölüşdürülürdü. Qoruğun "yegeri" vəzifəsinə rüşvət verib keçənlər, verdikləri rüşvətin yerini doldurmaq üçün, həm balıq alveri edir, həm də quş ovlamaqla məşğul olurdular.
Göldəki suyun səviyyəsini ətrafdakı dövlət təsərrüfatlarında saxlanan mal-qaranın Qoruqdakı otlaqlardan istifadəsinə görə müəyyən vaxtdan sonra dənizə axıdıb aşağı salırdılar.
Bəndlərdə quraşdırılan qapılardan dənizə su yolu açırdılar. Bu su yolu açılan zaman dənizdəki balıqların müəyyən qismi gölə daxil ola bilirdi.
Balıq körpələrinin yetişməsində gölün şirin suyu və landşafı mühüm rol oynayırdı. Bəzən elə olurdu ki, maneəni dəf etmək üçün balıqlar, hətta sudan havaya tullanırdılar. Havaya tullanan balıqlar isə enli bəndi adlayıb gölə çata bilmir, torpağın üzərinə düşüb çabalayırdılar..
..İndi bu nizamdan heç bir əsər-əlamət qalmayıb. Balıqların çoxalmasının əvəzində, indi icazə sənədi alan və bu sənədlə olan-qalan balıqları da məhv edən ovçuların sayı artıb. Ovçular daha çox Çin istehsalı olan sintetik torlardan istifadə edirlər ki,bu da tora ilişən balıqların parçalanıb dənizə dağılmasına səbəb olur. Balıqçılar onlara nəzarət edən qurum əməkdaşlarının, polis, sərhəd xidməti və ekologiya müfəttişlərinin qazanc yerinə çevriliblər. Ovlanan balıqlar hesabına əldə edilən gəlirlər onların arasında bölünür. Balıqların və quşların çoxalmasında, yaxud da onların qorunmasında hansısa bir real fəaliyyət nəzərə çarpmır.
Qoruğun ərazisi qışda buraya qışlamağa gələn quşların məhv edilməsi üçün ovçuların, yayda da zəli toplayanların oylağına çevrilib. Bu yerlərə uçub gələn hər bir quşa hardasa on-on beş ovçu düşür..
Ölkə iqtisadiyyatını gücləndirmək üçün balıqçılıq da əhəmiyyət daşıya bilər.Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə də bu sahəyə xüsusi diqqət ayrılıb. Cümhuriyyət dövründən qabaq, 1914-cü ildə bu sahədə 40 mindən çox fəhlə çalışıb. Xəzər dənizi, Kür və Araz çaylarında, Göyçə gölündə qurulan vətəgələrdə böyük miqdarda balıq ovlanaraq xarici ölkələrə də ixrac edilib. (mənbə: Məhəmmədhəsən Vəlili, "Azərbaycan, coğrafi-təbii etnoqrafik və iqtisadi mülahizat". Azərnəşr, 1993-cü il.) Balıqçılıq və balıq ovlanması nəticəsdində xeyli gəlirlər əldə edilib. Elə sovet dövründə də Azərbaycan balıq məhsullarının istehsalında fərqlənən respublikalardan biri idi. Bu gün isə bu sahə tamamilə zəifləmişdir. Nərə balıqlarının artırılması üçün vətəgələrin fəallığı azalmışdır. Yetişdirilən nərə körpələrinin dənizə buraxıldıqdan sonra ovlanmasının qarşısı alınmır. Hazırda Xəzərin Abşeron sahillərində balıqçılar iki kiloqramlıq nərə körpələrini də ovlayırlar. Şadlıq evlərində və restoranlarda qorxusuz-hürküsüz həmin körpə balıqları bişirib süfrəyə qoyurlar. Bu sahədə nəzarət ciddiləşdirilməsə balıqyetişdiməyə qoyulan pullar da havaya sovrulacaq...
Tükənmiş ehtiyatların bərpası təbiətin mühafizəsini ciddi surətdə gücləndirməyi tələb edir. Ən yaxşı mühafizə ictimai nəzarətdir. Yaxşı olar ki,məktəblərdə də təbiətin mühafizəsi ilə əlaqədar maarifləndirici dərs saatları yaradılsın, "Azərbaycan təbiəti" jurnalının nəşri yenidən bərpa olunsun. Təbii sərvətlər və ekologiyanı bir-birindən ayırmaqla, bəlkə də hər iki sahə üzrə vəzifələrin icrasında uğur əldə etmək olar. Ekologiyaya aid bir idarə yaratmaq, onu ətraf mühitin mühafizəsi üzrə formalaşdırmaq olduqca vacibdir. Ancaq bu yolla təbiətimizə sahib çıxa bilərik. Həm də sahə mütəxəssislərə etibar edilməlidir. Təbiətin mühafizəsi bu gün daha çox aktualdır. Bu sahəyə vətənpərvər bioloqlar, təbiət elmləri üzrə alimlər cəlb edilməlidir.
Ədalət TEYMUROV
