Naxçıvanda “yevrotəmir” adı altında məhv edilən tarix...
Hər saxsı parçası, hər məzar daşı
Tarixdən tarixə bir yadigardır.
Böyük şairimiz Səməd Vurğun bu misralarla bizə onu anladır ki, ulu əcdadlarımızdan miras qalan abidələrimizə, maddi və qeyri-maddi irsimizə sahib çıxaq. Bəli, bir sıra hallarda torpaq altından tapılan kiçik bir saxsı qab da tariximiz haqda böyük məlumat verə bilir. Amma təəssüf ki, heç də hamı tarixi abidələrimizin qeydinə qalmır. Azərbaycanın elə bölgəsi, elə yeri yoxdur ki, orada qədim və orta əsrə aid abidələr olmasın. Son dövrlər dövlıət büdcəsindən tarixi abidələrin restavrasıyasına, yəni bərpasına kifayət qədər vəsait ayrılır. Heç bir maliyyə əyintisinə yol verilməsə, bu vəsaitlə həmin abidələri lazımı şəkildə restavrasiya etmək olar. Təbii ki, işə peşəkar bərpaçılar cəlb edilərsə, ortaya daha səviyyəli iş çıxa bilər. Amma təəssüf ki, bizim bir çox abidələrimiz “bərpa” adı ilə “yevrotəmir” edilib. Əlbəttə, “yevrotəmir” edilən abidələrin hələ monitorinqi aparılmayıb, aparılsaydı daha yaxşı olardı.
Abidələri ucdantutma “yevrotəmir” edilən bölgələrimizdən biri də Naxçıvandır ki, 27 ildir ki, burada abidələrə divan tutulur.
Naxçıvanlıların verdiyi məlumata görə, Vasif Talıbov Naxçıvandakı qədim tarixi abidələrinin böyük əksəriyyətini “bərpa” adı altında əməlli-başlı korlayıb. Naxçıvanlılar deyirlər ki, Xan Sarayından tutmuş Gülüstan, Qarabağlar türbələrinə, hətta köhnə Naxçıvan qapılarına, tarixi körpülərə qədər bir çox abidələr V.Talıbovun şəxsi göstərişi ilə "yevrotəmir” edilib, "müasirləşdirilib".
Ekspertlər deyir ki, tarixi abidəyə xələl gətirən hərəkətin özü cinayət tərkibi yaradır və belələri mütləq şəkildə hanısısa formada məsuliyyətə cəlb edilir. Bildiyimiz qədər, aidiyyəti qurumlar Naxçıvan abidələri ilə bağlı hələlik hər hansı bir araşdırma aparmayıblar.
Naxçıvan abidələri ilə bağlı hər halda araşdırma aparılmalıdırmı? Ümumiyyətlə, maddi mədəni irsə toxunan, onun görünüşünü, quruluşunu dəyişən şəxslərə qarşı hansı tədbirlər görülməlidir, xüsusən də bu rəhbər işçi olubsa? Naxçıvan abidələrinin monitorinqi vacibdirmi?
- “Təəssüf doğuran hal oldur ki, o cür qədim, unikal abidələrə belə nöqsanlı münasibət olub”
AMEA-nın A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun əməkdaşı, beynəlxalq səviyyəli mütəxəssis, Avrasiya Memarlar İttifaqının və Avrasiya Memarlar Akademiyasının üzvü, tanınmış ekspert Faiq İsmayılov “Bakı-Xəbər”ə şərhində bildirdi ki, bu çox aktual məsələdir və buna ciddi yanaşılmalıdır: “Bu məsələnin dərindən araşdırılması çox vacibdir. Faktiki olaraq söhbət Naxçıvandan gedir. Naxçıvanda tarix-mədəniyyət abidələrinin nöqsanlı və standartlara uyğun olmayan şəkildə bərpasından danışılır. Naxçıvan abidələrinin nöqsanlı “bərpası” Vasif Talıbovun işlədiyi dövrdə respublikada hər şeydə “birinci olmaq” arzusundan irəli gəlir. Həmişə “birinci olmaq” arzusu Vasif Talıbovu belə yöndəmsiz hərəkətlər etməyə də sövq edirdi. Mən 10-15 il əvvəl Azərbaycanda tarix-mədəniyyət abidələrinin qeydiyyata alınması və pasportlaşdırılması məsələsini gündəmə gətirdim, bunu ortaya çıxardım. Mənə qısa müddət sonra xəbər gəldi ki, artıq Naxçıvanda tarix-mədəniyyət abidələri həm qeydiyyatdan keçirilib, həm də pasportlaşdırılıb. Halbuki, Azərbaycanda bu sahədə standartlara uyğun pasport nümunəsi yoxdur. Yəni Azərbaycanda bu baxımdan abidələrin bərpası məsələsi də geniş müzakirə edilməli məsələdir. İlk növbədə Azərbaycanda Sovet dövründən qalan “Azərbərpa” Layihə İnstitutunun bir neçə əməkdaşından başqa bərpaçı yetişməyib. Azərbaycanda ümumiyyətlə bərpaçılıqla məşğul olan nə bir ali məktəb, nə də hansısa ali məktəbdə bir fakültə var. Bizdə bir fakültə, hətta peşə məktəbində bu sahə öyrədilmədiyi üçün bərpaçı mütəxəssislər yox dərəcəsindədir. Bu baxımdan, tikinti şirkətlərində bu sahəyə maraq olduqca güclüdür. Ona görə ki, abidələrin bərpası çox pullu bir işdir. Buna görə də tikinti şirkətləri abidələrin “bərpası”na maraq göstərirlər. Tikinti şirkətləri abidələrin “bərpa”sını öz üzərilərinə götürürlər və onları istədikləri şəkildə “bərpa” edirlər. Əgər buna “bərpa” demək olarsa. O ki, qaldı Naxçıvan abidələrinin bərpasına və bu zaman yol verilmiş nöqsanlara, ümumilikdə bu prosesin özü Azərbaycanda bu şəkildə gedib. Harada abidə “bərpa” olunubsa hamısında eyni, yaxud oxşar nöqsanlar var…Təəssüflər olsun ki, Naxçıvan da daxil olmaqla bütün ərazilərimizdə, o cümlədən də Şuşanın özündə abidələrimizin bərpası standartlara uyğun aparılmır. Əsas məsələ budur ki, bu abidələrin bərpasında yerli materiallardan istifadə olunmur, ya xaricdən gətirilmiş, ya da Bakıda istehsal edilən zavod məhsullarından istifadə edilir. Sözümün canı odur ki, Naxçıvanda abidələrə göstərilən neqativ münasibət qəbuledilməzdir. Abidələrlə bağlı bu problemi biz ölkəmizin başqa yerində də görə bilərik. Təəssüf doğuran hal oldur ki, o cür qədim, unikal abidələrə belə nöqsanlı münasibət olub”.
O qeyd edir ki, bu gün abidələrin bərpası ilə bağlı vəziyyətin geniş müzakirəsinə ciddi ehtiyac var. O vurğulayır ki, bərpa zamanı mütəxəssislərin, Azərbaycan Memarlar İttifaqının rəyləri nəzərə alınmalıdır, planlaşdırma dövründə layihə mütləq mütəxəssislərlə razılaşdırılmalıdır, amma bunların heç biri baş vermir.
F.İsmayılov hesab edir ki, mütəxəssislərin iştirakı ilə bərpa edilən bütün abidələrin monitorinqi aparılmalıdır.
İradə SARIYEVA
