Türkmənistan, İsrail, İran, İraq qazını da Avropaya Azərbaycanın çatdırması aktuallaşır...
Avropada təbii qazın qiyməti rekord həddə bahalaşmaqda davam edir. Qiymətlər artıq min kubmetr üçün 800 dollara yaxınlaşmaqdadır. Belə ki, Niderlanddakı TTF habı üzrə qazın oktyabr sövdələşmələrinin qiyməti 1000 kubmetr üçün 772,5 dollara çatıb. Bu gedişlə sentyabrın sonuna kimi qiymətlərin 1000 dollara çatması istisna olunmur.
Artıq bəlli olduğu kimi, yüksək qiymətlər Azərbaycan kimi Avropaya qaz nəql edən ölkələr üçün sərfəlidir. Amma məsələnin ölkəmiz üçün daha bir üstünlüyü də var. Bu da Azərbaycan vasitəsilə Avropaya qaz çatdırmaq istəyən ölkələrlə bağlıdır. Söhbət, təbii ki, ilk olaraq Türkmənistandan gedir. Avropada yüksək qiymətlər türkmən tərəfini öz qazını Azərbaycan vasitəsilə Avropaya nəql etməyə daha çox həvəsləndirir. Qeyd edək ki, nəhəng qaz ehtiyatlarına malik Türkmənistan müstəqilliyini bəyan etdikdən sonra Qərb üçün böyük maraq kəsb edən bir dövlətə çevrilib. Türkmənistanda hasil edilən qazın böyük hissəsi Sovet İttifaqı zamanında inşa edilmiş Orta Asiya-Mərkəz qaz boru kəməri ilə Rusiyaya çatdırılır, oradan isə əsas alıcı “Qazprom” şirkəti tərəfindən Avropaya ixrac edilirdi. Yeni müstəqillik dövründə də bir müddət türkmən qazı “Qazprom” tərəfindən alındı. Lakin sonradan qiymət üzündən bu sövdələşmə dayanıb. Türkmən qazının az hissəsi də 90-cı illərin sonlarında İran ərazisinə çəkilmiş qaz kəməri ilə ixrac edilib. Lakin artıq bu da dayanıb. İndi türkmən qazı Çin istiqamətində inşa edilən və ildə 30 milyard kubmetr türkmən qazını bu ölkəyə nəql edən boru kəməri ilə xaricə satılır. Amma bu, xaricə qaz satışı üçün yeganə bazardır. Nəhəng qaz ehtiyatları fonunda Çin türkmən qazı üçün yetərli bazar deyil.
Hələ ötən əsrin 90-cı illərində ABŞ-ın dəstəyi ilə Türkmənistanda hasil edilən təbii qazın Türkiyəyə ixrac edilməsi məqsədilə “Transxəzər “qaz boru kəməri layihəsi gündəmə gətirilib. Amma layihə uzun illər Xəzərin hüquqi statusu, Azərbaycan və Türkmənistan arasında yaranan fikir ayrılıqları səbəbindən həyata keçməyib. Nəhayət illər sonra Xəzərin hüquqi statusu həllini tapıb, Azərbaycan və Türkmənistan arasında problemlər də çözülüb. "Dostluq" yatağı bunun real nümunəsidir.
Qeyd edək ki, əvvəllər mübahisəli olan və Xəzərdə ən iri neft yataqlarından olan “Kəpəz” (Türkmənistan variantında “Sərdar”) məsələsi artıq uğurla həll edilib. Onun adı "Dostluq" olaraq dəyişdirilib. Müxtəlif mənbələrin məlumatına əsasən, bu yataqda ən azı 30 milyard kubmetr təbii qaz və kommersiya nefti mövcuddur ki, bu da Azərbaycan və Türkmənistan tərəfindən birgə hasil edilələcək. İki ölkənin dəniz sərhədində yerləşən yataq SSRİ dövründə Azərbaycan neftçiləri tərəfindən 4 kilometr dərinliyindəki layda kəşf olunub və 1989-cu ildə orada ilk kəşfiyyat quyusu qazılıb. Ümumiyyətlə, Xəzər dənizində geoloji-kəşfiyyat işlərinin aparılması, yeni yataqların aşkarlanması bilavasitə Azərbaycan neftçilərinin, geoloqlarının adı ilə bağlıdır. SSRİ dövründə bu yataq Azərbaycanla Türkmənistanın dənizdəki sərhədinin tən ortasında yerləşdiyi üçün "Promejutoçnoe", yəni “Aralıq” adlanırılıb. “Dostluq” yatağı Azərbaycan neftçiləri tərəfindən kəşf olunsa da, Azərbaycanla Türkmənistanın dənizdəki sərhədində yerləşdiyinə görə uzun illər onun işlənməsi mümkün olmayıb və məsələ ilə bağlı ardıcıl danışıqlar aparılıb. 1998-ci ildə Xəzər dənizinin orta xətt koordinatları üzrə Azərbaycanla Türkmənistan arasında danışıqlar aparılması üçün ekspert qrupu yaradılıb. Dövlət başçıları arasında ardıcıl təmaslar, qarşılıqlı səfərlər iki dost ölkə arasında bütün məsələlərin hər iki tərəf üçün qənaətbəxş səviyyədə həllinə etibarlı zəmin yaradıb. Dövlət Neft Şirkətinin (SOCAR) sərmayələr və marketinq üzrə vitse-prezidentinin müavini Vitali Bəylərbəyov qeyd edir ki, Azərbaycanın Türkmənistanla sərhədində yerləşən “Dostluq” yatağında 3-5 il sonra hasilat başlaya bilər: "Hesab edirəm ki, tərəflər (Azərbaycan və Türkmənistan) arasında yekun razılaşmanın imzalanmasından 3-5 il sonra hasilat başlayacaq". O vurğulayıb ki, bundan başqa, “Abşeron”, “Ümid-Babək”, “Qarabağ”, “Şəfəq-Asiman” yataqları və digərləri hazırda müxtəlif inkişaf mərhələlərindədir: “Gözlənilən bazar tələbatına əsaslanaraq bu sahələr üçün planlar hazırlayırıq”. Qeyd edək ki, bu qaz yataqlarının 1 trilyon kubmetrdən çox qaz ehtiyatı olduğu güman edilir. Yəni Azərbaycan uzun illər təkbaşına Avropaya qaz nəql edə biləcək. Lakin Avropada yüksək qiymətlər Türkmənistanı da öz qazını Azərbaycan vasitəsilə Avropaya çatdırmağa həvəsləndirir. “Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Türkmənistan Hökuməti arasında Xəzər dənizində “Dostluq” yatağının karbohidrogen resurslarının birgə kəşfiyyatı, işlənməsi və mənimsənilməsi haqqında Anlaşma Memorandumu” imzalandıqdan sonra Türkmənistan qazının Azərbaycan vasitəsilə Avropaya nəqli daha asan hala gəlib. İndi İsrail qazı üçün də bu mümkün sayılır. İsrailin Şərqi Aralıq dənizindən əlavə qaz həcmlərinin “Cənub Qaz Dəhlizi” ilə Avropaya nəqli mümkün hesab edilir. Beləliklə, Azərbaycanın böyük paya sahib olduğu “Cənub Qaz Dəhlizi” vasitəsilə Şərqi Aralıq dənizindən hasil edilən qaz da Avropaya çatdırılacaq. Bundan əvvəl də İsrail öz qazını Avropaya Azərbaycana məxsus kəmər vasitəsilə nəql etməkdə maraqlı olduğunu bəyan edib. Rəsmi Təl-Əviv bildirir ki, İsrail öz qazını Azərbaycanla Türkiyə arasında inşa edilən boru xətləri ilə Avropaya nəql etmək istəyir. Bu ölkə Türkiyə ərazisindən keçən Azərbaycan infrastrukturundan istifadə etməklə öz qazını Avropaya nəql etməkdə maraqlıdır.
İsrail indiyədək 1 trilyon kubmetr təbii qaz ehtiyatı kəşf edib. Dənizdə əlavə 2,2 trilyon kubmetr ehtiyat olduğu təxmin edilir. Beləliklə, bir neçə il ərzində İsrailin ümumilikdə 3 trilyon kubmetr təbii qaz ehtiyatı olacaq. Bu həcmdə təbii qaz İsrailin öz istehlakından çoxdur və bunu nəzərə alaraq, ölkə qazın ixracını planlaşdırır. Bu təbii qazın da Avropaya Azərbaycan, Türkiyə vasitəsilə nəqli əsas seçimlər arasındadır. Burada xatırladaq ki, ABŞ da Avropa üçün Rusiya qazına alternativ variant kimi İsrail qazını təklif edir. Hazırda İsrail qazını Misirə və İordaniyaya nəql edən boru kəməri fəaliyyət göstərir. Bu qazın potensial olaraq Avropaya da nəql edilməsi ABŞ üçün də maraqlıdır. Bunun üçün isə “Cənub Qaz Dəhlizi”ndən istifadə mümkündür. Ekspertlər bildirir ki, gələcəkdə İran, İraq kimi ölkələr də öz təbii qazını Azərbaycanın infrastrukturu ilə Avropaya nəql edə bilər. Bakı bunun üçün lazımı şərait yaratmağa hazır olduğunu artıq bəyan edib.
Ramil QULİYEV
