Azərbaycanın bank kredit bazarında çoxillik ağır problem – uçot dərəcəsinin faizlərə dəxli olmur…
Məlumdur ki, mərkəzi bankların uçot dərəcəsini azaldıb-artırması kredit faizlərinə təsir edən əsas faktorlardan biridir. Dünya praktikasında bunun çoxsaylı nümunələrinə rast gəlmək mümkündür. Lakin Azərbaycanda qeyd edilən istiqamətdə yürüdülən siyasət hələ ki, kredit faizlərinə hansısa ciddi təsir göstərmir.
Halbuki, dünya praktikasında vəziyyət fərqlidir. Məsələn, Qərb ölkələrində baş bankların uçot dərəcəsini azaldıb-artırmasından asılı olaraq bankların əmanətlər və kredit üzrə faiz dərəcələrində dəyişikliklər qeydə alınır. Burada baş bank uçot dərəcəsini endirdikdə, bunun təsiri ilə avtomatik olaraq kommersiya bankları da kredit faizlərini azaldır, nəticədə müxtəlif sektorlar üzrə kreditləşmə artır, bank əmanətlərinə isə maraq azalır. Kredit faizlərinin aşağı düşməsi nəticəsində insanların kredit əlçatanlığının olması və əllərində maliyyə vəsaitinin toplanması səbəbilə ölkədə infyasiyanın yüksəlməsi təmin edilir. Bank əmanətlərinə maraq azaldığı üçün banklar da əmanətlər üzrə faiz dərəcələrini aşağı salırlar. Əksinə olaraq banklar əmanətlər üzrə dərəcələri qaldırdıqda isə əhali və şirkətlər kredit götürməyə deyil, banklarda əmanət yerləşdirməyə üstünlük verirlər.
Hazırda bir sıra ölkələrdə,xüsusən MDB məkanında əmanətlər üzrə bank faizlərinin azalmasının müşahidə edilir. Bununla banklar kreditləşməni artırıb iqtisadi inkişafa nail olmağa çalışır. İndi fikirlər səslənir ki,Azərbaycan da eyni təcrübədən istifadə etməlidir. Bank və maliyyə məsələləri üzrə ekspert Əkrəm Həsənov bu xüsusda bildirir ki,Azərbaycanda banklara qoyulan əmanət faizləri aşağı salınmalıdır. O, “sputnik” portalına açıqlamsında məsələyə əmanətlərin sığortalanması prizmasından yanaşıb. Ekspert bildirib ki, 1 iyun 2020-ci il tarixindən etibarən milli valyutada olan qorunan əmanətlər üzrə illik faiz dərəcəsinin yuxarı həddi 12%, xarici valyutada isə 2,5% müəyyən edilib: "Bu, kifayət qədər yüksək faizdir, xüsusən milli valyutada. Bu da kredit faizlərinin aşağı salınmasına mane olur. Yəni banklar 12 faizlə əmanət qəbul edirsə, onlar öz növbəsində aşağı faizlə kredit verə bilməyəcəklər. Bu baxımdan əmanət faizlərinin tədricən aşağı salınmasının tərəfdarıyam. Bundan çəkinmək lazım deyil. Kimin bankda əmanət saxlamaq fikri varsa, onsuz da saxlayacaq".
O bildirib ki, hazırda Azərbaycanda əmanətlərin həcmində cüzi artım var, pandemiya dövrü olmasa idi, bu, daha çox ola bilərdi: "Pandemiya dövründə banka əmanət qoymaq bir az çətinləşib. Pandemiya dövrü olmasına baxmayaraq əmanətin qoyulmasında vəziyyət qənaətbəxşdir. Ən azından bu sahədə pisləşmə yoxdur".Əmanətlərin sığortalanması ilə bağlı strategiyadan danışan ekspert bildirib ki, artıq ölkədə əmanətlərin sığortalanması ilə bağlı strategiya müəyyənləşib: "Son 2 ildə əmanətlərin sığortalanması ilə bağlı qeyri-müəyyənlik var idi. "Əmanətlərin tam sığortalanması haqqında" qanun 4 mart 2016-cı ildə 3 il müddətinə qəbul edilmişdi. Lakin 2019-cu ildə bununla bağlı heç bir qərar verilmədi. Sonra isə bu qanunun qüvvədə olma müddətini 2020-ci ilin sonunadək uzatdılar. Yəni 2019-cu ilin martın 4-dən 2020-ci ilin dekabrınadək əmanətlərin sığortalanmasının necə olacağı ilə bağlı qeyri-müəyyənlik oldu. Əmanətçilər bilmirdilər ki, həmin dövr bitəndən sonra əmanətlər necə sığortalanacaq. Nəhayət, bu il aprelin 5-dən etibarən "Əmanətlərin tam sığortalanması haqqında" qanun qüvvədən düşdü və artıq əmanətlərin sığortalanması "Əmanətlərin sığortalanması haqqında" qanunla tənzimlənir".
O bildirib ki, bununla da əmanətlərin tam sığortalanması sistemi ləğv edildi: "Edilən dəyişikliyə görə, fiziki şəxslərin qorunan əmanətləri üzrə kompensasiya məbləği 30 min manatdan 100 min manata (xarici valyutada 100 min manat ekvivalentinədək) çatdırılıb, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslərin bank hesablarındakı vəsaitləri üzrə kompensasiya məbləği 20 min manat müəyyən edilib. Əmanətlərin sığortalanması məsələsini bu ilin aprel ayından qanun tam müəyyən edib və heç bir müddət məhdudiyyəti də qoyulmayıb. Bu məsələ artıq həllini tapıb. Lakin burada bir məsələ var. Niyə adi vətəndaşın bir bankda pulu 100 min manatadək sığortalıdır, amma fərdi sahibkarın cəmi 20 min manatadək. Halbuki adi vətəndaş ondan faiz qazanır, sahibkar isə o puldan faiz qazanmır. Bu, sahibkarın bankdakı cari dövrü vəsaitidir. Hesab edirəm ki, ən azından bu məsələdə bərabərlik olmalıdır, yəni sahibkarın da bankdakı pulu 100 min manatadək sığortalanmalıdır". Onu da bildirək ki, Azərbaycan banklarında manat əmanətlərinin həcmi kəskin artıb. Bu ilin iyunun 1-nə Azərbaycanda fiziki şəxslərin banklardakı əmanətlərinin həcmi 8 milyard 635 milyon manat təşkil edib. Əmanətlərin 54,9%-i yerli valyutadadır və bu 4 milyard 741 milyon manata bərabərdir. Manatla olan əmanətlərin həcmi ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 34,4% artıb, xarici valyutadakı əmanətlərin həcmi isə 5,8% azalaraq 3 milyard 894 milyon manata enib. Beləliklə, əmanətlərinin dollarlaşma səviyyəsi 2015-ci ilin yanvar ayından bəri ən aşağı səviyyədə qalmaqdadır. Mərkəzi Bank bildirib ki, dollarlaşmanın azalması davam edir və fiziki şəxslərin əmanətlərinin strukturunda manatla depozitlər 2015-ci ilin fevralından bəri ilk dəfə üstün paya sahib olub.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi isə Azərbaycanda uçot dərəcəsi əmanətlərin və kreditlərin faiz dərəcələrinə təsir göstərmir. Ölkədə uçot dərəcəsinin 15%, həmçinin 2% olduğu vaxt olub. Bu vaxtlarda nə əmanət faizi dəyişib, nə də kredit faizi. Odur ki, Azərbaycanda uçot dərəcəsinin aşağı salınması bankların əmanət faizlərinə təsir göstərmir. Çünki ölkədə hələ də banklar əmanətlərdən kredit vermək üçün resurs kimi istifadə edir. Bank əmanəti əhalidən və ya şirkətlərdən alır və kreditə çevirib yenidən əhaliyə və ya şirkətlərə verir. Amma əksər xarici ölkədə uçot dərəcələri aşağı salınan kimi bankın əmanətə marağı azalır. Azərbaycanda da bu praktikanın tətəbiqi vacib hesab edilir.
Ramil QULİYEV
