.jpg)
Azərbaycan ədəbiyyatında elə yazıçı, elə şair tapılmaz ki, onun yaradıcılığında Cənub mövzusuna yer ayrılmasın. Bir zamanlar bütöv Azərbaycanı Cənuba və Şimala bölənlər bir şeyi unutdular ki, torpağımızı parçalayıb saxta, qondarma sərhədlər yaratsalar da, heç zaman bu xalqın birliyini, bütünlüyünü əllərindən ala bilməyiblər.
Azərbaycan adlı qocaman, əzəmətli ağacın qol-budağını baltalasalar da, onun kökünü kəsə bilməyib düşmənlərimiz. Böyük bir xalq ayrılığa məhkum olunsa da, heç zaman bir-birindən ayrı düşməyib, gözdən iraq olsalar da, könüldən iraq olmayıblar.
Şimali Azərbaycan şair və yazıçıları Cənub dərdini ədəbiyyatımızda canlandırıblar, həsrət dolu bayatılarımız şairlərə ilham qaynağı olub ki, daha böyük əsərlər yazıb-yaratsınlar, soydaşlarımızın harayını dünyaya çatdırsınlar. Şəhərlərin gözü və gözəli Təbriz şairlərimizin şeirlərinin ilham mənbəyi olub, bu gün də olmaqdadır.
Güney mövzusuna müraciət edən şairlərdən, əlbəttə, xalq şairi, alovlu vətənpərvər Səməd Vurğunun adını xüsusi çəkməliyik. Şairin “Körpünün həsrəti”, “Yandırılan kitablar” və başqa şeirləri Cənubla bağlıdır. S.Vurğunun Cənub həsrətilə yazdığı “Körpünün həsrəti” şeirini maraqlı tarixçəsi var. Yazılanlara görə, 1948-ci ilin oktyabrın 28-də şair həyat yoldaşı ilə bərabər İrəvana gedirmiş. Arazın üstündən salınmış “Xüdafərin” körpüsünün yanında qatarın dayanmasından istifadə edən şair, körpünü seyr edir və həmin şeir belə meydana gəlir.
Araz qırağında dayandı qatar,
Elə bil qəlbim də dayandı bir dəm...
Sıxlaşdı göydəki seyrək buludlar,
Deyəsən, başıma dolandı aləm.
Səməd Vurğun həmin vaxt o tayda gördüklərini 1950-ci ildə Bakıda rus dilində nəşr olunmuş “Cənubi Azərbaycan şairləri” kitabına yazdığı müqəddimədə ifadə edib: “Arazın o tayındakı dağların, çılpaq qayaların ətəklərində bomboş bir kənd vardır. Mən heç olmazsa, bircə nəfər adam görmək, at kişnəməsi, it hürüşü eşitmək ümidi ilə uzun müddət bu kəndə baxdım. Lakin heyhat!.. qarşındakı bu kənddə heç bir həyat əlaməti yox idi”.
Laylası məhzun,
Nəğməsi məhzun.
Həsrəti ömründən uzun.
Karvandan üzülmüş ağ dəvəsi.
Gözlərində böyük ümidin uzaq töhfəsi
Neçə evinin küçə divarı kor,
Dodaqları quru,
Bulaqları gur.
Bu isə xalq şairi Rəsul Rzanın “Təbrizim mənim” şeirindən misralardır.
Etiraf edək ki, poeziyamızda Cənub mövzusuna müraciət edən şairlərin önündə xalq şairi Süleyman Rüstəm gedir. Şairin bu mövzuda saysız şeirləri var.
Sənin çiçəyinə, gülünə qurban,
Mənə qardaş deyən dilinə qurban.
Vətəninə qurban, elinə qurban,
Baxdıqca hüsnünə doymayır gözüm,
Təbrizim, Təbrizim, gözəl Təbrizim
Bu misralar sözün həqiqi mənasında Təbrizə həsr edilən ən gözəl şeirin parçasıdır.
Könlümdə müqəddəs bir həsrətim var,
Ləkə götürməyən həqiqətim var.
Görün, nə maraqlı bir qismətim var,
O taylı, bu taylı Süleymanam mən.
Bu da o taylı, bu taylı Azərbaycanı vəsf edən, öz yaradıcılığında Cənub mövzusuna xüsusi yer verən Süleyman Rüstəmin misralarıdır.
O tay-bu tay, Cənub-Şimal, Güney-Quzey mövzuları ədəbiyyatımızın ana xətti olub həmişə.
Araz, hər yaz şimalında, cənubunda çəmən birdir, Bu torpaqda, o torpaqda qərənfil, yasəmən birdir, Suya xəncər, bıçaq vursan da, ayrılmaz həqiqətdir. Uzaqdır ayrılıq bizdən, ürək birdir, bədən birdir. Araz tən ortasından qəlbinin axdıqca, ey Rüstəm, Haray sal, qoy bütün aləm eşitsin ki, Vətən birdir!
Ustad şair açıq göstərib ki, Cənub Şimaldan zorla qoparılsa da, amma ruhən, mənən ayrılmayıb, torpağı da, suyu da birdir.
Yalnız poeziya deyil, nəsr sahəsində də ədəbiyyat xadimlərimiz maraqlı əsərlər yaradıb.
Böyük Azərbaycan yazıçısı Məmməd Səid Ordubadinin “Dumanlı Təbriz” romanı Azərbaycan tarixi roman janrının ən unikal nümunələrindən biridir. Özü də tarixi roman janrının ilk örnədir.
M.S.Ordubadinin Cənubi Azərbaycandakı inqilabı təsvir edən "Dumanlı Təbriz" romanı Səttar xan və Bağır xanın qəhrəmanlığından, eyni zamanda Cənubi Azərbaycan inqilabçılarının öz ölkələrini İran mürtəceləri və xarici imperialistlərinin zülmündən qurtarmaq üçün apardıqları mübarizədən bəhs edir.
Məlumdur ki, Cənubi Azərbaycan mövzusunda yazılan əsərlərdə soydaşlarımızın milli azadlıq hərəkatı geniş təsvir edilib.
1945-ci ilin 12 dekabrında (21 Azər) Cənubi Azərbaycanda milli hökumətin qurulması nə qədər qürurverici idisə, onun fars şovinstləri tərəfindən beşiyində boğulması o qədər dəhşətli və faciəvi idi. Ekspertlər qeyd edir ki, ədəbiyyatımızda Cənubi Azərbaycanda milli hökumətin süqutunu əks etdirən çoxlu sayda əsərlər yarandı. Ədəbiyyatşünaslar bildirir ki, Cənubi, istərsə də Şimali Azərbaycanda 1946-cı ildən sonra yaranan əsərlərdə mövcud quruluşu, şah rejiminin xalqa tutduğu amansız divanı, irtica əleyhinə yönəldilmiş azadlıq mübarizəsini əks etdirən demokratik ruh xüsusi yer aldı. Bu baxımdan, Mirzə İbrahimovun 1946-1947-ci illər arasında yazdığı "Cənub hekayələri" silsiləsinə daxil olan "Azad", "12 dekabr", "Tonqal başında", "İztirabın sonu" əsərlərində 1942-1946-cı illərdə gedən ümumxalq hərəkatının geniş miqyas alması, irticaçı qüvvələrə qarşı mübarizə və azadlıq ideyaları mühüm yer tutur. Ənvər Məmmədxanlının "Karvan dayandı", "Baş xiyabanda", "Qızıl qönçələr" və başqa əsərlərində də Cənub mövzusuna müraciət olunub. Onu da bildirək ki, bu yazıçıların çoxu Cənubi Azərbaycanda birbaşa bu hadisələrin iştirakçısı olublar və gördüklərini qələmə alıblar. Bu hadisələrdən hekayə, povest və romanlar yaranıb. Heç şübhəsiz ki, bu nümunələr arasında xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin “Xəncər” hekayəsinin xüsusi yeri var. İ.Əfəndiyevin "Xəncər" hekayəsi də Cənubi Azərbaycanda azadlıq hərəkatına, milli hökumət quruculuğuna həsr edilmiş ən maraqlı əsərlərdən biridir. Hekayənin əsas mövzusunu vətənin azadlığı və müstəqilliyi uğrunda mübarizədə hər cür mərhumiyyətlərlə üzləşən, hətta öz həyatlarını belə qurban verməkdən çəkinməyən yenilməz insanların misilsiz fədakarlıqları təşkil edir. Tədqiatçılar yazır ki, xalıq yazıçısı "Unuda bilmirəm", "Hökmdar və qızı" pyeslərində Cənub mövzusuna toxunub. Sonralar bu mövzunu dərinləşdirərək Cənubi Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatının liderlərindən olan Şeyx Məhəmməd Xiyabaniyə həsr etdiyi “Şeyx Məhəmməd Xiyabani" pyesini yazıb. Bu pyes o tayda gedən ictimai-siyasi hadisələrə fəal münasibətindən xəbər verir.
Şimali Azərbaycan ədəbiyyatında onlarla şair yazıçı bu mövzuya müracət edib.
Beləliklə, S.Vurğun, S.Rüstəm, R.Rza, onlardan sonra B.Vahabzadə, N.Xəzri, Ə.Kürçaylı, Q.Qasımzadə, N.Həsənzadə, A.Zeynallı, C.Novruz, M.Araz, X.Rza və başqa şairlərin yaradıcılığında Cənub mövzusunda maraqlı şeir örnəkləri yaradıblar. Biz bu dəfə yığcam şəkildə Güney Azərbaycan mövzusunda yazan Şimali Azərbaycan yazarlarından və onların əsərlərindən danışdıq. Təbii ki, mövzunu geniş təqdim etmədik. Əlbəttə, növbəti saylarımızda mövzunu davam etdirəcəyik. Bundan başqa biz gələn yazılarımızda əslən Cənubi Azərbaycandan olan, lakin Şimali Azərbaycanda yaşayan Balaş Azəroğlu, Əli Tudə, Söhrab Tahir, Mədinə Gülgün, Hökumə Billuri kimi şairlərimizin yaradıcıllığından da danışacağıq.
İradə SARIYEVA
