500 illik nadir Ərdəbil xalçası "Viktoriya və Albert”in əlinə necə düşüb...
Güney Azərbaycan mədəniyyət tariximizə çox unikal sənət inciləri bəxş edib. Azərbaycanımızın güneyində mövcud olan zəngin xalçaçılıq mühiti dünyaya çox qiymətli xalçalar təqdim edib. Bu xalçaların çoxu öz gözəlliyi ilə ağılları başdan alır. Təbriz xalçaçılıq məktəbi dünyada məşhurdur və o xalçalar Təbriz, Ərdəbil, Urmiya, Zəncan, Miyanə gözəllərinin əl inciləridir ki, o dövrdən bizə yadigar qalıb...
O təkcə xalça deyil, xalqımızın tarixini, mədəniyyətini, toxuculuq sənətini özündə əks etdirən əsərdir, başlıcası isə böyük mənəvi sərvətdir. Şeyx Səfi xalçası Azərbaycan xalqının mənəvi dünyasında abidələşən, tarixləşən ifadəsidir. Təbriz xalçaçılıq məktəbinin şah əsəri Şeyx Səfi (Ərdəbil) xalçası hazırda Britaniyanın “Viktoriya və Albert” muzeyində saxlanılır. Çox təəssüflər olsun ki, başqa xarici muzeylər kimi bu muzey də tarixi irsimizi özümüzə qaytarmaq istəmir. Halbuki, o bizim tarixi sərvətimizdir və onun bizdə olması çox vacibdir...
Məlum olduğu kimi, bu xalça 1539-cu ildə Səfəvi hökmdarı I Təhmasibin sifarişi ilə Ərdəbildəki Şeyx Səfi məscidi üçün toxunub. Uzun illər Şeyx Səfi məscidində istifadə olunan xalçanın, təəssüf ki, sonrakı taleyi acınacaqlı olub. Sənətşünaslar Şeyx Səfi xalçasının öz vətənindən qoparılaraq yadellilərin əlinə keçməsinin tarixçəsinin səbəblərini araşdırıb. Tarixi bilgilərə görə, 1891-ci ildə tavanı çökmüş namaz otağını və məscidi təmir etmək üçün böyük maliyyə vəsaitinə ehtiyac olduğuna görə Şeyx Səfi məscidinin rəhbərliyi İngiltərənin xalça ticarəti ilə məşğul olan "Vincent Robinson & Co." şirkətinə muzeyin eksponatı olan iki xalça satır. Onlardan biri Şeyx Şəfi xalçası idi. 1892-ci ildə Londonda "Vincent Robinson & Co." şirkəti tərəfindən Londonda ticarət evində Şeyf Səfi (Ərdəbil) xalçası satışa cıxarılıb. Xalçanın satışına o dövr üçün yüksək qiymət qoyulur. Viktoriya və Albert muzeyinin dizayneri Vilyam Morrisin təşəbbüsü ilə muzey rəhbərliyi tələb olunan pulu toplamaq üçün londonlulara müraciət edir, xalçanın İngiltərədə qalmasını xahiş edir. Qısa müddət ərzində, 1893-cü ildə pul toplanır (2000 funt sterlinq) və xalça həmin dövrdə Con Henri Middletonun (1893–1896-cı illərdə muzeyə rəhbərlik edib) rəhbərlik etdiyi “Viktoriya və Albert” muzeyinin ən qiymətli eksponatlarından birinə çevrilir.
Eni 5,34 m, uzunluğu 10,51 m, sahəsi 56,12 m² olan xalça dünya muzeylərində saxlanılan ən nadir xalq sənəti nümunələrindəndir. Bəzəkləri gül-çiçək rəsmlərindən ibarətdir. Zəngin rəng çalarları vəhdət təşkil edir. Xalının mərkəzində yerləşən qönçə Günəşi, onun ətrafında dairə şəklində düzülmüş xırda güllər haləni, yaşıl, qırmızı, sarı rəngli 16 kiçik dairəvi qübbə isə Günəş şüalarını əks etdirir. Həmin kompozisiyanın yuxarı və aşağı hissələrində zəngin bəzəkli, qırmızı və şəkəri rəngli qəndil təsviri vardır. Ətrafdakı saysız hesabsız əlvan naxışlar kainatdakı ulduzların rəmzidir.
Onu da qeyd edək ki, "Viktoriya və Albert" muzeyi, Şeyx Səfi xalçası Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü ilə xalçanın təkrar nüsxəsi yaradılıb. Hazırda həmin üzü köçürülmüş nüsxə Azərbaycan Müasir İncəsənət Muzeyində nümayiş etdirilir.
“Səkkizinci möcüzə” adlandırılan Şeyx Səfi xalçası Güney Azərbaycan mədəniyyətinin ən gözəl incilərindən biridir.
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Mübariz Ağalarlı bu mövzuda dəfələrlə fikir bildirib və alim hesab edir ki, Şeyx Səfi xalçası bütöv Azərbaycanın mirasıdır, xalqımızın sərvətidir: “Təbii ki, bu olduqca qiymətli bir xalçadır. 1891-ci Şeyx Səfi türbəsini təmir etmək zərurəti yarananda bu türbənin ruhanı başçısı, təəssüflər olsun ki, türbədən iki xalça satmaq məcburiyyətində qalır. Bu xalçanın biri elə məhz Şeyx Səfi xalçası idi. Şeyx Səfi xalçası 1891-ci ildə İranda fəaliyət göstərən Vinset Robinson şirkətində satılır və Londona aparılır. Bu xalça “Viktoriya və Albert” muzeyində unikal incəsənət nümunələrindən biri kimi saxlanılır. Təsəvvür edin ki, bu nə qədər qiymətli xalçadırsa onu məhz 1893-cü ildə satışa çıxarıblar, lakin İngiltərədən çıxarılmaması naminə pul toplanılır ki, bu xalçanı başqa ölkə almasın, o, İngiltərədə qalsın. “Viktoriya və Albert” muzeyində qalır. Bu gün də oradadır. Azərbaycan mədəniyyətinin, incəsənətinin əvəzolunaz nümunələrindən biridir...”-deyə alim vurğuladı.
İradə SARIYEVA
