Dilimizin orfoepiya qaydaları barədə mübahisələr bitmir... Dilçilik İnstitutunda yekun müzakirə...
Azərbaycan dilinin yazılı və şifahi normalarının təkmilləşdirilməsi mühüm məsələdir. Yalnız dilçilər, ziyalılar, media mənsubları deyil, sadə vətəndaşlar belə bu sahədə nizamlanmanın tərəfdarıdır. Xüsusən də şifahi nitq məsələsində ciddi nöqsanlar var.
Uzağa getməyək, radio və telekanalların aparıcılarının dilimizin orfoepiya normalarına əməl etmədiyi məlumdur. Kiçik istisnaları nəzərə almasaq, deyərdik ki, aparıcıların əkəsriyyətində bu problem var. Təbii ki, bunun da bir səbəbi Azərbaycan dilinin yeni orfoepiya lüğətinin olmamasıdır. Nəzərə alsaq ki, Azərbaycan dilinin yeni orfoepiya lüğətinin sonuncu kütləvi nəşri keçən əsrin 80-ci illərinə təsadüf edir, bu baxımdan yeni nəşrə ciddi ehtiyac duyulur.
Mətbuatda yayılan məlumata görə, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda yeni orfoepiya normalarının mübahisəli bəndləri ilə bağlı yekun müzakirə keçirilib.
Qeyd olunana görə, “Azərbaycan dilinin yeni orfoepiya normaları”nda uyğunsuzluqlar aşkarlanıb.
Müzakirələrdə institutun əməkdaşları, dilçi alimlər, filoloqlar və mütəxəssislər, eləcə də media nümayəndələri iştirak edib.
Qeyd olunub ki, uyğunsuzluqlarla bağlı təkliflər hazırlanacaq və Nazirlər Kabinetinə təqdim ediləcək.
Bildirilir ki, “Azərbaycan dilinin yeni orfoepiya normaları” ötən il iyunun 18-də təsdiqlənib.
“Azərbaycan dilinin yeni orfoepiya normaları”nda hansı uyğunsuzluqlar aşkarlanıb? Bu sahədə hansı nöqsanlar üzə çıxıb? Onların aradan qaldırılması üçün nə kimi işlər görülür?
Həm iddialar, həm də yeni orfoepiya normalarının hazırlanması prosesi barədə filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Kifayət İmamquliyevadan açıqlama götürdük.
- “İlk dəfədir ki, dövlət səviyyəsində belə bir lüğət hazırlanacaq”
K.İmamquliyeva “Bakı-Xəbər”ə bildirdi ki, “Azərbaycan dilinin yeni orfoepiya normaları”nda hansısa uyğunsuzluq, nöqsan yoxdur, bu barədə səsləndirilən iddialar əsassızdır. “Burada heç bir problem yoxdur. Noyabrın 22-də universitetlərin nümayəndələrinin, media təmsilçilərinin iştirakı ilə tədbir keçirildi. Çünki bu şəxsi məsələ deyil, bütün xalqa aid olan bir məsələdir. Ona görə də yığışıldı və müzakirələr keçirildi, belə məsləhət olundu ki, orfoepiya qaydalarında hansısa mübahisəli məsələlər varsa onlar aradan qaldırılsın və lüğət hazırlansın. Mübahisəli bir-iki məsələ vardı, onlar da müzakirə edildi, razılığa gəlindi və öz həllini tapdı. Ümumiyyətlə, ilk dəfədir ki, dövlət səviyyəsində belə bir lüğət hazırlanacaq. Çünki normaların təsdiqi ilə orfoqrafiya lüğəti hazırlansa da, orfoepiya lüğəti hazırlanmayıb. Siz orfoepiya lüğətlərini görmüsüzsə, fikir versəniz görərsiz ki, həcmləri çox kiçikdir, lüğətlər nazik kitabçalar şəklindədir. Niyə belədir? Ona görə ki, harda problemli sözlər olubsa, yəni tələffüzü belə olar, yoxsa yox, həmin sözlərdən qaçılıb və onlar lüğətlərə daxil edilməyib. Bizim də gördüyümüz iş ondan ibarətdir ki, heç bir söz kənarda qalmasın, dilimizdəki bütün sözlər həmin lüğətə daxil edilsin, belə də ediləcək”.
Azərbaycan dilinin orfoepiya lüğətinin sonuncu dəfə nə zaman nəşr edildiyinə gəlincə, alim bildirdi ki, bu, Əziz Əfəndizadənin keçən əsrin 80-ci illərində çıxmış lüğətidir. K.İmamquliyeva qeyd etdi ki, əvvəl TQDK, sonra isə DİM həmin lüğətin əsasında lüğət tərtib edib və ondan istifadə edilib. “Yəni belə kütləvi şəkildə lüğət hazırlanıb çıxmayıb. Əziz Əfəndizadənin lüğətində də, ondan əvvəl Şirəliyevin və Dəmirçizadənin lüğətlərində də çox sözlər ikili, üçlü variantla da verilib. Həmin lüğətlərdə bır sıra sözlərin üç cür tələffüzü verilib. Amma praktik olaraq bu sözlərin hansından istifadə olunsun? Bizim işimiz budur ki, bu sözlərdən birini təsdiqləyək və bu sözlər yeni lüğətdə özlərinin bir varinatda əksini tapa bilsin”.
Hazırlanan orfoepiya lüğətinə nə qədər söz salınacağına gəlincə, K.İmamquliyeva bildirdi ki, bu hələ hesablanmayıb. “Biz hələ onu hesablamamışıq. Sonuncu çap olunan orfoqrafiya lüğətinin üzərində bəzi düzəlişlər olunmalıdır. Çünki Orfoepiya lüğəti elə bir lüğətdir ki, o təkcə orfoepiyanı yox, orfoqrafiyanı da özündə əks etdirir. Çünki sözün yazılışı verilməlidir. Sözün düzgün yazılışı olmasa onun düzgün vurğusu da qoyulmayacaq. Bilirsiz ki, vurğu tələffüzlə deyilsə də, amma yazılışa bağlanır. Ona görə ki, o işarə orfoqrafiya hissəsində qoyulur. Bu səbəbdən də sözün düzgün yazılışı verilməlidir, vurğusu qoyulmalıdır, ondan sonra sözün tələffüzü verilməlidir. Yəni bu bir neçə prosesdən keçməlidir. Ona görə də orfoqrafiya qaydalarının özünə bir dəfə də nəzər salınmalıdır, əgər mübahisəli sözlər varsa onlara bir də baxılmalıdır. Ondan sonra sözün düzgün tələffüzü normalar əsasında təsdiq olunub həyata keçirilməlidir. Bu asanlıqla ortaya çıxan bir məsələ deyil, böyük zəhmət tələb edən bir işdir. Bu nə mənim malımdır, nə də sizin malınızdır, bu bütün xalqın malıdır. Burda kiminsə adının çəkilməyindən söhbət getmir, sadəcə olaraq hamı anlamalıdır ki, bu xalqın, dövlətin malıdır və araya-ərsəyə gəlməlidir. Azərbaycan dilinin orfoepiya lüğəti mükəmməl şəkildə meydana çıxarılmalıdır. Bu iş də məsləhətlə həyata keçirilməlidir. Elm adamları, müəllimlər, o şəxslər ki, bunu praktik olaraq istifadə edirlər”.
K.İmamquliyeva qeyd etdi ki, müzakirələrdə radio və televiziya aparıcılarının, KİV nümayəndələrinin, elm adamlarının bu məsələnin müzakirəsində iştirakı vacib olduğu üçün müzakirələr onların iştirakı ilə keçirilib.
K.İmamquliyeva “biz səhər tezdən sosial şəbəkələri də izlədik. Orada əsassız danışanlar da olub, boş, mənasız, lazımsız söhbətlər edilib. Unutmasınlar ki, burada söhbət hansısa bir sözdən yox, ümumiyyətlə müəyyən qaydalardan, normalardan söhbət gedir...”-deyə bildirdi.
İradə SARIYEVA
