Ermənilərin dağıtdığı tarixi Sərdar sarayı - Tiflis muzeyində yaşayan izlər...
“Qərbi Azərbaycanın daş yaddaşı” rubrikasında bir zamanlar İrəvan qalasının şimal-şərqində yerləşən keçmiş xan sarayından - Sərdar sarayından danışacağıq. O Sərdar sarayından ki, bu gün də adı dillərdə əzbərdir, eksponatlarının müəyyən bir hissəsi yaşayır, amma özünün daşı daş üstündə qalmayıb.
1510-cu ildə İrəvan qalası tikilən vaxtdan mövcud olan saray İrəvan sərdarı Əmirqunə xan Qacar (1605-1625) tərəfindən ucaldılıb, 1760-1770-ci illərdə İrəvan xanı Hüseynəli xan (1762-1783) tərəfindən təkmilləşdirilib. 1791-ci ildə Hüseynəli xanın oğlu Məhəmməd xan (1784-1805) sarayın Şüşəbənd adı ilə tanınan Güzgülu salonu və Yay imarətini inşa etdirir. Sərdar sarayının populyarlığı da məhz bundan sonra başlayır. Sərdar sarayı və onun Güzgülü salonu bütün Qafqazda məşhur idi. Qərbi Azərbaycana, bütövlükdə Qafqaza gələn səyyahlar məhz bu sarayla maraqlanırdı.
- Sərdar sarayının tarix yazan divarları
Tədqiqatçılar qeyd edir ki, Sərdar sarayının böyük qəbul otağının divarında Sərdar Hüseyn xanın, qardaşı Həsən xanın, farsların əfsanəvi qəhrəmanı Fəraməzin, Fətəli şahın (1797-1834), Abbas Mirzənin (1784-1833) Rüstəm və Söhrabın portretləri vardı.
- Sarayın faciəli günləri...
Mütəxəssislər qeyd edir ki, saray 1913-1918-ci illərdə ermənilərin təcavüzünə məruz qalıb, dağıdılıb. Saraydakı portretlər isə çıxarılaraq Tiflisə aparılıb, hazırda Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyində saxlanılmaqdadır. O da vurğulanır ki, 1918-ci ildə ermənilər sarayı yerlə-yeksan ediblər. Mətbuatda gedən məlumata görə, sarayı yer üzündən sildikdən sonra ermənilər orada öz maraqlarına uyğun obyekt tikiblər. Belə ki, hazırda onun yerində Ararat Şərab zavodu yerləşir. Ekspertlər vurğulayır ki, Sərdar sarayının dağıdılması məqsədyönlü xarakter daşıyırdı, məqsəd isə bizim izimizi oradan silmək olub.
Bildiyimiz kimi, tarix elmləri doktoru, professor Solmaz Rüstəmova-Tohidi Sərdar sarayı ilə bağlı maraqlı və ətraflı bir yazı yazmışdı. Həmin yazıda çox diqqət çəkən məqamlar var. “...Sərdar sarayının artıq XIX əsrin sonlarından dağılmağa başladığı, məhz bu səbəbdən onun divar tablolarının və digər əmlakının XX əsrin əvvəllərində Tiflisə gətirildiyi, bununla belə, sarayın hələ sovet hakimiyyətinin ilk illərində mövcud olduğu, 1927-ci ildə İrəvana gələn insanların onu tarixi abidə kimi seyr etdiyi, sarayın son qalıqlarının və İrəvan qalasının isə bütünlüklə 1964-cü ildə sovet Ermənistanı rəhbərliyi tərəfindən buldozer ağzına verilərək həqiqətən “yerlə yeksan edildiyi” kimi faktlar qarşısında bu sarayın, xüsusilə onun maddi sərvətlərinin taleyi haqqında əsl həqiqətin tarixçilərə məlum olmadığına inanmaq istəmirəm. Odur ki, bu haqda hər halda müəyyən məlumat tapacağım ümidi ilə müvafiq mövzuda İnternetdə sorğu verirəm və dərhal sarayın tarixinə həsr olunmuş bir neçə sayta rast gəlirəm. Azərbaycan Prezidenti Administrasiyası Kitabxanasının “İrəvan şəhəri” elektron resursunun Memarlıq və incəsənət bölməsinin “Xan sarayı” adlı hissəsində Sərdar sarayının inşası, xanlıqlar və rus işğalı dövrü tarixi daha müfəssəl şərh edilir.
Səfəvilər dövründən başlayaraq Qacarlara qədər İrəvan hakimlərinin, bəylərbəylərinin və xanlarının iqamətgahı olmuş İrəvan qalası və sarayının 300 illik tarixi üzərində dayanmayaraq, onunla kifayətlənək ki, xanlıqlar dövrü, xüsusilə Hüseynəli xan Qacarın (1759-1783) və oğlu Məhəmməd xanın (1784-1805) hakimiyyəti illəri İrəvan şəhərinin və qalasının çiçəklənmə dövrü olmuş, sözügedən Sərdar sarayı da Hüseynəli xan hakimiyyəti zamanı inşa edilmiş və öz zamanının məşhur memarı Mirzə Cəfər Xoylunun rəhbərliyi altında yenidən qurulmuşdur. 1791-ci ildə Məhəmməd xan Qacarın sarayda Güzgülü salonu və Sərdar bağındakı Yay imarətini inşa etdirməsi ilə bu möhtəşəm tikili memarlıq baxımından monumental saray kompleksi kimi tamamlanmışdır. 1810-cu ildə Hüseynqulu xanın hakimiyyəti dövründə saray kompleksi əsaslı təmir edilmiş və ona bir sıra yeni tikililər əlavə olunmusdur.
Lakin XIX əsrin əvvəllərində tarixən böyük vuruşlar görmüş İrəvan qalası yeni düşmənlə üzləşmişdir. 1804-cü ildən başlayaraq Sərdarabad qalası çar Rusiyasının hücumlarına məruz qalmış, müqavimət göstərmiş və yalnız 1827-ci ildə rus “silahının” gücü qarşısında tam süquta uğramışdır. İrəvan şəhəri və qalası ilə birlikdə Sərdar sarayının da yeni sahibləri onun yeni tarixini yazmışlar.
Sərdar sarayında əvvəlcə 1827-ci il 6 oktyabrda yaradılan İrəvan “Müvəqqəti idarəsi”nin, daha sonra 1828-ci il martın 20-də (Türkmənçay müqaviləsi bağlandıqdan sonra) İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazilərində yaradılan “Erməni vilayəti”nin administrasiyası yerləşmişdir.
1827-ci ilin oktyabrında, İrəvan qalasının süqutundan bir qədər sonra Qafqazda sürgündə olan rus zabitləri - dekabristlər Sərdar sarayının Güzgülü salonunda A.S.Qriboyedovun məşhur “Ağıldan bəla” əsərini onun özünün iştirakı ilə tamaşaya qoymuşlar. Bu hadisə öz müəllifinin sağlığında oynanılan ilk və yeganə tamaşa kimi tarixə düşmüşdür. Həmin dövr diplomatik fəaliyyət göstərən A.S.Qriboyedov özü isə hələ 1819-cu ilin fevralında Rusiyanın İrandakı nümayəndəliyinin katibi kimi İrəvan xanının sarayında olmuş, sərdar Hüseynqulu xanın qonaqların şərəfinə Güzgülü zalda verdiyi ziyafətdə iştirak etmiş, sonradan öz yazılarında Güzgülü zalın bütün detalları ilə ətraflı təsvirini vermiş, sərdar Hüseynqulu xanı İrəvan xanlığında Allahdan sonra birinci, Qacarlar dövlətində isə nüfuzuna görə üçüncü adam kimi qiymətləndirmişdir”.
- I Nikolayın gecələdiyi saray...
Professor Tohidi yazır ki, 1837-ci ildə Rusiya imperatoru I Nikolay 23 ildən artıq müddətdə “alınmaz qala” kimi şöhrət qazanmış İrəvan qalasına gəlmiş, Sərdar sarayında gecələmiş, Güzgülü zalda İrəvan şəhəri əhalisinin müxtəlif təbəqələrdən olan nümayəndələrini qəbul etmiş və xatirə olaraq bu zalın divarına öz adını yazmışdır (sonradan divarın həmin hissəsi çərçivəyə alınmışdı).
“Sonrakı dövrlərdə Sərdar sarayı haqqında məlumatlara İrəvan qalasını seyr etmiş əcnəbi, eləcə də rus səyyahlarının və alimlərinin yazılarında rast gəlinir. 1833-cü ildə Qafqaza səyahət etmiş fransız səyyahı, geoloq və rəssamı Frederik Düyuba de Monperenin Parisdə nəşr etdiyi 6 cildlik “Qafqaz ətrafına səyahət” kitabında Sərdar sarayının Güzgülü zalının interyerinin, divarlarındakı rəsmlərin və divar naxışlarının, həmçinin sərdar Hüseynqulu xanın hərəmxanasının həyətinin şəkilləri öz əksini tapmışdır.
1843-cü ilin avqustunda İrəvana gəlmiş alman səyyahı Avqust fon Haksthauzen şəhərdəki əyan saraylarının “xarabalıqlar içərisində” olduğu, “məscidlərdən birinin Yunan-Rus kilsəsinə, digərinin silah anbarına çevrildiyi”, “Sərdar sarayı salamatdır, lakin onun əlavə tikilisi olan hərəmxana hospitala çevrilmişdir” kimi şəhadətlər gətirir. Güzgülü zalın təsvirini verən səyyah “İslam dininin ziddinə olaraq” sarayın divarlarında Fətəli şahın, onun oğlu Abbas Mirzənin, sonuncu sərdar Hüseynqulu xanın, onun qardaşı Həsən xanın portret rəsmlərinin, eləcə də İranın Rüstəm, İsfəndiyar və digər pəhləvanlarının qəhrəmanlığını əks etdirən, Firdovsinin “Şahnamə” əsərinin motivləri əsasında çəkilmiş tabloların olduğunu göstərir. A.F.Haksthauzen hələ 1843-cü ildə Sərdar sarayı da daxil olmaqla, İrəvan qalasının vəziyyətindən aldığı ümumi təəssüratını belə bir cümlə ilə ifadə edir: “Rus məmurları nadir hallarda tarixi binaların və abidələrin qorunması hissinə hakim olurlar”.
1864-cü ildə İrəvan qalasının hərbi-istehkam məqsədilə istifadəsinə son qoyulması müəyyən müddət baxımsız qalan Sərdar sarayının dağılma prosesini sürətləndirir. 1865-ci ildə qala ərazisinin bir hissəsinin Nerses Tahiryan adlı erməni taciri tərəfindən satın alınaraq orada konyak zavodu inşa etməsi ilə şəhərin erməni əhalisinin bu dağıdıcı proseslərdə iştirakı başlayır. Xan sarayının istər təbii şərtlər nəticəsində, istər insan əli ilə yararsız vəziyyətə düşməsi onun, ümumiyyətlə, sökülməsi məsələsini gündəmə gətirir. Sarayın sökülməsində maraqlı olanlar onun 1850-ci ildə baş vermiş zəlzələ, 1865-ci ildə isə güclü tufan nəticəsində ciddi ziyan gördüyünü arqument kimi irəli sürürdülər. Lakin bu məsələdə A.F.Haksthauzenin rus məmurlarının tarixi binaların və abidələrin qorunması hissinə hakim olmalarına dair söylədiyi həmin “nadir hal” baş verir. İrəvan qubernatorunun vəsatəti əsasında Qafqaz Canişinliyi Sərdar sarayının Güzgülü zalının təmiri üçün 1967-ci ildən başlayaraq mütəmadi olaraq müəyyən vəsaitlər ayırmağa başlayır.
1867-1880-ci illərdə xan sarayında dəfələrlə aparılan təmir işlərinə Güzgülü zalın divarlarındakı portretlərin və ornamental kompozisiyaların bərpası da daxil idi və bu işlərin bir qismi Azərbaycan dəzgah boyakarlığının banisi hesab edilən Mirzə Qədim İrəvani (1826-1875) tərəfindən görülmüşdür.
1880-ci ilin oktyabrında İrəvan qalasında olmuş məşhur Rusiya arxeoloqu qrafinya P.A.Uvarova özünün Qafqaz ekspedisiyasının nəticələrinə dair 1887-ci ildə Moskvada nəşr etdirdiyi “Qafqaz. Yol qeydləri” kitabının I cildində xan sarayının əsasən uçulub dağılmış vəziyyətdə olduğu, “Bütünlüklə sırf Şərq üslubunda naxışlarla, güzgülərlə və rəsmlərlə bəzədilmiş, sanki bəzəkli çay qutusuna bənzər Sərdar imarətindən yalnız qəbul zalının salamat” qaldığı kimi şəhadətləri rus məmurlarının nə üçünsə bütünlükdə İrəvan qalasının, yaxud xan sarayının deyil, əsasən sarayın Güzgülü zalının qorunub saxlanmasına diqqət yetirdiklərini göstərir. Bununla belə, 1886-cı ildə Sərdar sarayı bir daha təmir olunmuş, o cümlədən sarayın divarlarındakı 8 portret bərpa edilmiş, zal yenidən güzgülərlə bəzədilmiş, sarayın damı dəmir təbəqə ilə örtülmüş, pərdələri şəbəkə üslubunda pəncərələrlə əvəzlənmiş, “Min bir gecə” səhnələrini xatırladan divar rəsmləri əvvəlki görkəmini almış, zalın ortasında olan mərmər fontan qorunub saxlanılmışdır”...
- Yol gözləyən saray eksponatları və əmlakı...
S.Tohidi qeyd edib ki, Sərdar sarayına həsr edilmiş bir çox yazılarda, o cümlədən “İrəvan şəhəri” elektron resursunda tarixçi-tədqiqatçı Nazim Mustafa tərəfindən çoxsaylı sənədlər əsasında hazırlanmış irihəcmli tarixi oçerkdə Sərdar sarayındakı “Fətəli şah”, “İrəvan sərdarı”, “Həsən xan”, “Rüstəm Zal” portretlərinin hazırda Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyində, “Abbas Mirzə” portretinin isə Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyində saxlanıldığı göstərilir.
“...Sərdar sarayının Tbilisidə, Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyində saxlanılan və 100 ildən artıq öz yiyəsini gözləyən əmlakı - bəzəkli divar daşları, portretlər, mebel, xalça və s. qiymətli sənət əsərləri olmaqdan daha çox bu ərazilərin mənsubiyyət tarixinə dair maddi sübut kimi müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Zənnimizcə, tez bir zamanda gürcü həmkarlarımızla birlikdə bu əsərlərə dair birgə proyektlər (albom, buklet, sərgi və s.) hazırlanmalı, istər Azərbaycan, istər beynəlxalq ictimaiyyət onlarla məhz İrəvan xan sarayının bugünümüzə çatmış nadir inciləri kimi tanış olmalıdır.
Bu orijinal nümunələrdən əlavə İrəvan qalası və Sərdar sarayının müxtəlif illərdə xarici və rus rəssamları, həvəskarlar və fotoqraflar - Düyuba de Monpere, H.Linç, Vladimir Moşkov, Qriqori Qaqarin, Dmitri Yermakov, Tatyan və digərləri tərəfindən çəkilmiş rəsm əsərləri və fotolar da albom, buklet və başqa formatda nəşr olunmalıdır. Tarixçi-tədqiqatçı Nazim Mustafanın yazdığına görə, rus fotoqrafı D.Yermakovun XIX əsrin 80-ci illərində çəkdiyi İrəvan xan sarayının bütün detallarını əhatə edən fotoşəkillər də hazırda Gürcüstan Dövlət Muzeyində D.Yermakova aid kolleksiyada saxlanılır... Bu fikirlər professor S.Tohidinin Sərdar sarayı ilə bağlı yazısındandır. Onu da vurğulayaq ki, bir neçə il əvvəl sarayın eksponatların xeyli hissəsi Heydər Əliyev Mərkəzində açılan “Tarixin şah əsərləri” adlı sərgidə nümayiş olunur. Qacarlar sülaləsi dövründə yaradılan və toplanan Azərbaycan incəsənəti nümunələri, İrəvan xanlarının sarayı və ya Sərdar Sarayından yadigar qalan məişət əşyalarının nümayiş olundu. Məlumdur ki, Sərdar sarayına aid eksponatların heç də hamısı qalmayıb, onların xeyli hissəsi məhv edilib. Qalanlar isə Sarayın başqa əmlakı ilə bərabər başqa ölkədədir, daha dəqiq desək Gürcüstandadır. Hesab edirik ki, Qərbi Azərbaycana qayıdışla bağlı proseslərdə Sərdar sarayının əmlakının, varidatının qaytarılması məsələsi də aktual olacaq.
İradə SARIYEVA
