İbtidai hay sürüsünün etno-morfogenezisində Yuxarı Nil çayı və Tana gölü amili...

“1915-ci ilə aid edilən “erməni soyqırımı” ilə bağlı çoxsaylı arxiv sənədləri və materialları birmənalı şəkildə erməni tərəfinin iddialarını inkar edir, eləcə də tam əks mənzərəni göstərir. Çoxlu sayda materiallar göstərib ki, ilk növbədə erməni silahlı quldur dəstələri erməni diasporunun və millətçilərinin dəstəyi ilə XX əsrin əvvəllərində Osmanlı Türkiyəsinin türk-müsəlman əhalisinə qarşı görünməmiş qətliamlar törədiblər.”
İstanbul Universitetinin əməkdaşı, tarix elmləri doktoru Mehmet Perinçek Boranın (1978) 2011-ci ildə Moskva şəhərində çap edilmiş “Erməni məsələsi Rusiya Dövlət Arxivlərinin 120 sənədində” kitabından (bu cür sənədlər I Dünya müharibəsində Osmanlı Türkiyəsi ilə düşmən cəbhəsində olan çar Rusiyasının dövlət arxivlərində saxlanılır).
Protohay ibtidai insan sürüsünün e.ə. VI-IV minilliklərdə Şərqi Afrika hövzəsinin landşaft strukturları boyunca hərəkər istiqamətləri Omo çayı vadisi, o qədər də böyük olmayan Abaya və Çamo göllərinin, müasir “Bale dağları Milli Parkı”nın ərazisi, Ququ-Axmar dağlarının meşə-mağaraları ilə yanaşı həm də qitənin məşhur su hövzəsi olan Tana-Hayk gölünün sahilləri də olub. Adı çəkilən bu ibtidai canlı varlığın ilkin genetik qan daşıyıcıları kimi protohayların etno-morfogenezisində Şərqi Afrika təbii-coğrafi şəraitinin təsirinin nəzərə alınması amilini aşağıdakı elmi-nəzəri mülahizə ilə qiymətləndirmək olar:
”Qəbilə-tayfa toplumunun özünüdərk və özünüifadə mərhələsində ekzogen-təbii amillərin təsiri, onların icma halında coğrafi məkan üzrə tarixi şəraitdə birləşməsində həlledici rol oynayır”. (L.N.Qumilyov (1912-1992, “Etnos və landşaft” əsərindən).
Bu baxımdan e.ə. VI-IV minilliklərdə Şərqi Afrika mühitində hay sürüsünün özünüifadə və özünücəmləmə instinktinin təşəkkülündə, icma halında toparlanmasında ilkin həlledici ekzogen amil kimi qeyd edilən landşaft strukturlarının təsirini aşağıdakı kimi təsnif etmək olar:
-Şərqi Afrika təbii-coğrafi landşaft və iqlim müxtəlifliyinin kəskin kontrastlığı protohay sürüsünün şüurunda ekstremal şəraitə uyğunlaşma instinktini gücləndirib. Nəticədə bu canlılar toplusu rütubətli meşə mağaralarında, gursulu çayların və sərt-çılpaq qayalıqların vadilərində, tropik göllərə aid ada və yarımadalarında, səhra və yarımsəhra landşaftında... fasilələrlə məskunlaşmaqla həm də şüur-həyat tərzi dəyişikliyinə, yeni əmək vərdişlərinin əxz etmələrinə (əkinçilikdə, heyvandarlıqda, metal-ağac emalı və işlənilməsində, əmək alətləri və bəzək əşyalarının hazırlanmasında...), davamlı mistik-təriqətlərə məxsus qəbilə-tayfa icmalarına assimlyasiyaya (ənənəvi mərasimlərin keçirilməsində...) nail olublar (minilliklər boyunca);
-Şərqi Afrikada əsasən Həbəşistan (Omo çayı hövzəsi) və Yuxarı Misir (Mavi Nil çayı hövzəsi) ərazilərindən başqa Uqanda, Namibiya, Somali, Svazilend, Eritreya bölgələrinin protohay (hay) ibtidai insan sürülərinin etno-morfogenetik qan yaddaşına təsir edən mühüm oroqrafik relyef-iqlim vahidlərinin miqrasiya məntəqələri Homerin, Heredotun, Ptolomeyin, Strabonun... əsərlərində təsvir edilən ərazi vahidlərinə uyğun gəlir;
-protohay (hay) qəbilə-tayfa üzvlərinin (icmasının) miqrasiya ocaqlarında məskunlaşmaları (təbii şəraitdən asılı olaraq) instinkt olaraq sonrakı dövrlərdə həmin ərazilərə məxsus tarixi yer adlarının (toponimlərin) mənimsənilməsi və ya onlardan istifadə ilə nəticələnib. Mavi Nil çayının mənbəyində Tana-Hayk gölünün cənubundakı Debe-Məryəm adasında Müqəddəs Tadevos (Faddey) kilsəsi protohay sürüsünün məskunlaşdığı və mistik təlqin-mərasim təlimlərinə yiyələndikləri məkan kimi indi də əhəmiyyətini itirməyib. İbtidai hay sürüsünün bu baxımdan miqrasiya ocaqlarından biri də Bale dağlıq sahəsindəki Milli Park yaxınlığında, Abaya gölünün şimalındakı müasir Ayasa şəhəri və Tana-Hayk gölünün ətrafındakı Arma ölkəsinin də ərazisi olub.
İbtidai hay toplumunun instinkt şüur-düşüncə yaddaşının formalaşması mərhələlərində Tana-Hayk gölü hövzəsinin ada və yarımadaları, Ququ-Axmar dağlarının mağaraları, Avaş çayının vadiləri... landşaft vahidlərinin təsiri böyük olub - e.ə. VI-IV minilliklərdə.
Ona görə də irəiəli sürülən mülahizələrin Tana-Hayk gölünün təsir amillərinin təhlili və tarixi-coğrafi şəraiti baxımdan qiymətləndirilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Protohay sürüsünün Tana-Hayk gölü hövzəsində məskunlaşma tarixində daxili və xarici yerdəyişmə bir sıra tarixi-coğrafi, hərbi-siyasi, iqtisadi-sosial amillərlə bağlı olub. Kütlə-toplum halında bu coğrafi məkanda paylanması Həbəş, Misir kahinlərinin-cadugərlərinin xidmətçiləri kimi onlardan istifadəyə əsas verib. Təsadüfi deyil ki, 1169-cu ildə Misir, Suriya, Fələstin, Liviya sultanı Səlahəddin Yusif ibn Əyyubun (1137-1193) hökmü ilə Misirdən qovulmuş ermənilərin bir hissəsi Aralıq dənizinin ada və yarımadalarında (Bizans və Roma dövlətləri hüdudlarında), bir hissəsi də Həbəş, Sudan, Somali ərazilərində (Qırmızı dənizin qərb sahillərində) - əski tarixi mağara-vadi yurdlarına üz tutublar. Təsadüfi deyil ki, bu barədə rus tarixçisi, “Qədim Misir və Nubiya tarixi” məktəbinin yaradıcısı, Rusiya EA-nın akademiki B.A.Turayevin (1868-1920) “Misir qeydləri” (1904), “Erməni-həbəş əlaqələrinə dair” (1911-1912)... tədqiqat məzmunlu əsərlərində ətraflı tarixi-xronoloji məlumatları verib.
Müqəddəs Tadevos (Faddey) kilsəsinin əsası Amda Sionun hakimiyyəti illərində (1314-1344) qoyulub, amma nədənsə XIV-XV əsrlərə aid (Tana-Hayk gölü ilə bağlı) mənbələrdə bu məbədlə bağlı məlumatlara rast gəlinməyib. Lakin XVII əsrin əvvəllərində Dabra-Libanos monastrlar birliyində bu ad xatırlanır. Dabra-Məryəm Koxayn vilayətinin (hazırda Cənubi Eritreya ərazisi) həm də Enda-Abuna-Absadi adlanır, 1374-cü ildə müqəddəs Absadi (evstafion konqresatisinin başçısı) tərəfindən əsası qoyulub. Çar David tərəfindən kilsə məclisi çağrılıb 1400-cü ilin aprel ayında, nəticədə kilsə evstafion doktrina ilə ifadə edilib. Bir neçə ildən sonra müəyyən güzəştlər edilib. Zora Yakobun (1434-1468) hakimiyyəti illərində bu kilsəyə torpaq sahələri bağışlanılıb. Evstafian dini birliyi hayların sıx məskunlaşdığı Tare şəhərində təşəkkül tapmışdır.
Bu dini xəttin təşəkkül tapdığı məkanlardan biri də Həbəşistanda Tiqr rayonu hesab edilir.
Debre-Abbay kilsəsi də Mərkəzi Həbəşistanda göllər hövzəsində yerləşməklə protohay sürüsünün miqrasiya məntəqələri üzərində yerləşən, onların xidmətində durduqları kahinlərin-cadugərlərin fəaliyyət göstərdiyi məkanlar üzrə ən çox mərasimlərin keçirildiyi ərazilərdən biridir. Belə məkanlar içərisində Əddis-Əbəbə şəhərindən cənub-şərqdə 400-500 km-lik məsafədə yerləşən Nazret şəhəri də seçilmiş, hay sürüsünün Axmar dağlıq hövzəsinə və Afar vilayətinə hərəkət yolu üzərində yerləşməsi ilə fərqlənib.
Hay sürüsünün Həbəş-Misir kahinlərinin, cadugərlərinin təsərrüfatlarında qul əməyi ilə məşğul olmaları, mərasim-ayinlərin icralarına qatılmaları xislətlərinə uyğun olaraq müəyyən mövqe qazanmalarına səbəb olub. Nəticədə bölgənin bir çox yerlərində hay sürüsünün, hay icmasının pozulmaz izləri indiyədək qalmaqdadır. Adicə hazırda ermənilərin milli rəmzi qəbul etdikləri “qartal” totemi e.ə. V-IV minilliklərdə Yuxarı Misirdə Xorom Allahına sitayişin ifadəsidir. Erməni kilsəsində rəmzi təsvirlər sırasında xüsusi yer tutan Günəş rəsmi də həmin minilliklərin sitayiş elementlərini əks etdirir. Yada salmaq olar ki, ermənilərin coşqu ilə tərənnüm etdiyi III Tiqranın sitayiş “ocağı” elə Günəş olub.
Yuxarıda adı çəkilən rus tədqiqatçısı B.A.Turayevin elmi mülahizəsinə görə (“Vatikanın həbəş əlyazmalarına dair qeydlər” məqaləsi, 1908) Amxara vilayətində (Əddis-Əbəbə şəhərinin şimalında) Müqəddəs Stefan məbədinin monaxları xayklar (hayklar, haylar, protohaylar) olub. Həmin vilayətin cənubi Vollo bölgəsindəki“erməni adası”Dessedən 20 km şimalda Hayk şəhəri və Hayk gölü (11 dərəcə şimal en dairəsi və 39 dərəcə şərq uzunluğunda) yerləşir. Bu şəhərdə artıq VII-VIII əsrlərdə adı çəkilən Müq. Stefan kilsəsi olub və şəhər müharibələr nəticəsində 1531-ci ildə dağıdılıb. “Hayk” limnonimi (göl toponimi) amxar dilində “göl” mənasını verir. Müasir “hay”, “hayk”, “xay” adlarının filoloji-morfo struktur mənalarında, tarixi-coğrafi məkan yükündə qədim Şərqi Afrika landşaft-struktur elementlərindən və təbii məskunlaşma ərazilərindən törəmə toponimlər kimi yer tutması, müasir Ermənistanı və erməni icmasını ifadə etməsi məhz onların tarixi-coğrafi keçmişləri ilə bağlıdır.
Qismət YUNUSOĞLU
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi