Şənbə günü, 12 iyul 2025
     

İbtidai hay sürüsünün etno-morfogenezisində Yuxarı Nil çayı və Tana gölü amili...

Image

“1915-ci ilə aid edilən “erməni soyqırımı” ilə bağlı çoxsaylı arxiv  sənədləri və materialları birmənalı şəkildə erməni tərəfinin iddialarını inkar edir, eləcə də tam əks mənzərəni göstərir. Çoxlu sayda materiallar göstərib ki, ilk növbədə erməni silahlı quldur dəstələri erməni diasporunun və millətçilərinin dəstəyi ilə  XX əsrin əvvəllərində Osmanlı Türkiyəsinin türk-müsəlman əhalisinə qarşı görünməmiş qətliamlar törədiblər.” 

İstanbul Universitetinin əməkdaşı, tarix elmləri doktoru Mehmet Perinçek  Boranın  (1978) 2011-ci ildə Moskva şəhərində çap edilmiş “Erməni məsələsi Rusiya Dövlət  Arxivlərinin 120 sənədində”  kitabından (bu cür sənədlər  I Dünya müharibəsində Osmanlı Türkiyəsi ilə düşmən cəbhəsində olan çar Rusiyasının dövlət  arxivlərində saxlanılır).

Protohay ibtidai insan sürüsünün e.ə. VI-IV minilliklərdə Şərqi Afrika hövzəsinin landşaft strukturları boyunca hərəkər istiqamətləri Omo çayı vadisi, o qədər də böyük olmayan Abaya və Çamo göllərinin,  müasir “Bale dağları Milli Parkı”nın  ərazisi, Ququ-Axmar dağlarının meşə-mağaraları ilə yanaşı həm də qitənin məşhur su hövzəsi olan Tana-Hayk gölünün sahilləri də olub. Adı çəkilən bu ibtidai canlı varlığın ilkin genetik qan daşıyıcıları kimi protohayların etno-morfogenezisində Şərqi Afrika təbii-coğrafi şəraitinin təsirinin nəzərə alınması  amilini aşağıdakı elmi-nəzəri mülahizə ilə qiymətləndirmək olar: 
”Qəbilə-tayfa toplumunun özünüdərk və özünüifadə mərhələsində ekzogen-təbii amillərin təsiri, onların icma halında coğrafi məkan üzrə tarixi şəraitdə birləşməsində həlledici rol oynayır”. (L.N.Qumilyov (1912-1992, “Etnos və landşaft” əsərindən). 
Bu baxımdan e.ə. VI-IV minilliklərdə Şərqi Afrika mühitində hay sürüsünün özünüifadə və özünücəmləmə instinktinin təşəkkülündə, icma halında toparlanmasında ilkin həlledici ekzogen amil kimi qeyd edilən landşaft strukturlarının təsirini aşağıdakı kimi təsnif etmək olar:
-Şərqi Afrika təbii-coğrafi landşaft və iqlim müxtəlifliyinin kəskin kontrastlığı protohay sürüsünün şüurunda ekstremal şəraitə uyğunlaşma  instinktini gücləndirib. Nəticədə bu canlılar toplusu rütubətli meşə mağaralarında, gursulu çayların və sərt-çılpaq qayalıqların vadilərində, tropik göllərə aid ada və yarımadalarında, səhra və yarımsəhra landşaftında... fasilələrlə məskunlaşmaqla həm də şüur-həyat tərzi dəyişikliyinə, yeni əmək vərdişlərinin əxz etmələrinə (əkinçilikdə, heyvandarlıqda, metal-ağac emalı və işlənilməsində, əmək alətləri və bəzək əşyalarının hazırlanmasında...), davamlı mistik-təriqətlərə məxsus qəbilə-tayfa icmalarına assimlyasiyaya (ənənəvi mərasimlərin keçirilməsində...) nail olublar (minilliklər boyunca);  
-Şərqi Afrikada əsasən Həbəşistan (Omo çayı hövzəsi) və Yuxarı Misir (Mavi Nil çayı hövzəsi) ərazilərindən başqa Uqanda, Namibiya, Somali, Svazilend, Eritreya bölgələrinin protohay (hay) ibtidai insan sürülərinin etno-morfogenetik qan yaddaşına təsir edən mühüm oroqrafik relyef-iqlim vahidlərinin  miqrasiya  məntəqələri  Homerin, Heredotun, Ptolomeyin, Strabonun... əsərlərində  təsvir edilən ərazi vahidlərinə uyğun gəlir;
-protohay (hay) qəbilə-tayfa üzvlərinin (icmasının) miqrasiya ocaqlarında məskunlaşmaları (təbii şəraitdən asılı olaraq) instinkt olaraq sonrakı dövrlərdə həmin ərazilərə məxsus tarixi yer adlarının (toponimlərin) mənimsənilməsi və ya onlardan istifadə ilə nəticələnib. Mavi Nil çayının mənbəyində Tana-Hayk gölünün cənubundakı Debe-Məryəm adasında Müqəddəs Tadevos (Faddey) kilsəsi protohay sürüsünün məskunlaşdığı və mistik təlqin-mərasim təlimlərinə yiyələndikləri məkan kimi indi də əhəmiyyətini itirməyib. İbtidai hay sürüsünün bu baxımdan miqrasiya ocaqlarından biri də Bale dağlıq sahəsindəki Milli Park yaxınlığında, Abaya gölünün şimalındakı müasir Ayasa şəhəri və Tana-Hayk gölünün ətrafındakı Arma ölkəsinin də ərazisi olub. 
İbtidai  hay toplumunun instinkt şüur-düşüncə yaddaşının formalaşması mərhələlərində Tana-Hayk gölü hövzəsinin ada və yarımadaları, Ququ-Axmar dağlarının  mağaraları, Avaş çayının vadiləri... landşaft vahidlərinin təsiri böyük olub - e.ə. VI-IV minilliklərdə. 
Ona görə də irəiəli sürülən mülahizələrin Tana-Hayk gölünün təsir amillərinin təhlili və  tarixi-coğrafi şəraiti baxımdan qiymətləndirilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.  
Protohay sürüsünün Tana-Hayk gölü hövzəsində məskunlaşma tarixində daxili və xarici yerdəyişmə bir sıra tarixi-coğrafi, hərbi-siyasi, iqtisadi-sosial amillərlə bağlı olub. Kütlə-toplum halında bu coğrafi məkanda paylanması Həbəş, Misir kahinlərinin-cadugərlərinin xidmətçiləri kimi onlardan istifadəyə əsas verib. Təsadüfi deyil ki, 1169-cu ildə Misir, Suriya, Fələstin, Liviya sultanı Səlahəddin Yusif ibn Əyyubun (1137-1193) hökmü ilə Misirdən qovulmuş ermənilərin bir hissəsi Aralıq dənizinin ada və yarımadalarında (Bizans və Roma dövlətləri hüdudlarında), bir hissəsi də Həbəş, Sudan, Somali ərazilərində (Qırmızı dənizin qərb sahillərində) - əski tarixi mağara-vadi yurdlarına üz tutublar. Təsadüfi deyil ki, bu barədə rus tarixçisi, “Qədim Misir və Nubiya tarixi” məktəbinin yaradıcısı, Rusiya EA-nın akademiki B.A.Turayevin (1868-1920) “Misir qeydləri” (1904), “Erməni-həbəş əlaqələrinə dair” (1911-1912)... tədqiqat məzmunlu əsərlərində ətraflı tarixi-xronoloji məlumatları verib. 
Müqəddəs Tadevos (Faddey) kilsəsinin əsası Amda Sionun hakimiyyəti illərində (1314-1344) qoyulub, amma nədənsə XIV-XV əsrlərə aid (Tana-Hayk gölü ilə bağlı) mənbələrdə bu məbədlə bağlı məlumatlara rast gəlinməyib. Lakin XVII əsrin əvvəllərində Dabra-Libanos monastrlar birliyində bu ad xatırlanır. Dabra-Məryəm   Koxayn vilayətinin (hazırda Cənubi Eritreya ərazisi)  həm də  Enda-Abuna-Absadi adlanır, 1374-cü ildə müqəddəs Absadi (evstafion konqresatisinin başçısı) tərəfindən əsası qoyulub. Çar David tərəfindən kilsə məclisi çağrılıb 1400-cü ilin aprel ayında, nəticədə kilsə evstafion doktrina ilə ifadə edilib. Bir neçə ildən sonra müəyyən güzəştlər edilib. Zora Yakobun (1434-1468) hakimiyyəti illərində bu kilsəyə torpaq sahələri bağışlanılıb. Evstafian dini birliyi hayların sıx məskunlaşdığı Tare şəhərində təşəkkül tapmışdır. 
Bu dini xəttin təşəkkül tapdığı məkanlardan biri də Həbəşistanda Tiqr rayonu hesab edilir. 
Debre-Abbay kilsəsi də Mərkəzi Həbəşistanda göllər hövzəsində yerləşməklə protohay sürüsünün miqrasiya məntəqələri üzərində yerləşən, onların xidmətində durduqları kahinlərin-cadugərlərin fəaliyyət göstərdiyi məkanlar üzrə ən çox mərasimlərin keçirildiyi ərazilərdən biridir. Belə məkanlar içərisində Əddis-Əbəbə şəhərindən cənub-şərqdə 400-500 km-lik məsafədə yerləşən Nazret şəhəri də seçilmiş, hay sürüsünün Axmar dağlıq hövzəsinə və  Afar vilayətinə hərəkət yolu üzərində yerləşməsi ilə fərqlənib. 
Hay sürüsünün Həbəş-Misir kahinlərinin, cadugərlərinin təsərrüfatlarında qul əməyi ilə məşğul olmaları, mərasim-ayinlərin icralarına qatılmaları xislətlərinə uyğun  olaraq müəyyən mövqe qazanmalarına səbəb olub. Nəticədə bölgənin bir çox yerlərində hay sürüsünün, hay icmasının  pozulmaz izləri indiyədək qalmaqdadır. Adicə hazırda ermənilərin milli rəmzi qəbul etdikləri “qartal” totemi e.ə. V-IV minilliklərdə Yuxarı Misirdə Xorom Allahına sitayişin ifadəsidir. Erməni kilsəsində rəmzi təsvirlər sırasında xüsusi yer tutan Günəş rəsmi də həmin minilliklərin sitayiş elementlərini əks etdirir. Yada salmaq olar ki, ermənilərin coşqu ilə tərənnüm etdiyi  III Tiqranın sitayiş “ocağı” elə Günəş olub.
Yuxarıda adı çəkilən rus tədqiqatçısı B.A.Turayevin elmi mülahizəsinə görə (“Vatikanın həbəş əlyazmalarına dair qeydlər” məqaləsi, 1908) Amxara vilayətində (Əddis-Əbəbə şəhərinin  şimalında) Müqəddəs Stefan məbədinin monaxları xayklar (hayklar, haylar, protohaylar) olub. Həmin vilayətin cənubi Vollo bölgəsindəki“erməni adası”Dessedən  20 km şimalda Hayk şəhəri və Hayk gölü  (11 dərəcə şimal en dairəsi və 39 dərəcə şərq uzunluğunda) yerləşir. Bu şəhərdə artıq VII-VIII əsrlərdə adı çəkilən Müq. Stefan kilsəsi olub və  şəhər müharibələr nəticəsində 1531-ci ildə dağıdılıb. “Hayk” limnonimi (göl toponimi) amxar dilində “göl” mənasını verir. Müasir “hay”, “hayk”, “xay” adlarının filoloji-morfo struktur mənalarında, tarixi-coğrafi məkan yükündə qədim Şərqi Afrika landşaft-struktur elementlərindən və təbii məskunlaşma ərazilərindən  törəmə toponimlər kimi yer tutması, müasir Ermənistanı və erməni icmasını ifadə etməsi məhz onların tarixi-coğrafi keçmişləri ilə bağlıdır.
Qismət YUNUSOĞLU
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi 



VİDEO

SON XƏBƏRLƏR

12.07.2025 / 01:05
Azərbaycandan tarixi uğur - 40 gündə 6 seçkidə qalib gəldik...

11.07.2025 / 21:43
Erməni işğalı zamanı əsirlikdə və girovluqda saxlanılmış şəxslər ifadə verdi – MƏHKƏMƏ+ FOTO

11.07.2025 / 21:30
Rusiya XİN Azərbaycanda rus dilinin vəziyyətini(?) araşdırır...

11.07.2025 / 21:15
Antiterrordan Əbu-Dabiyədək - Əliyevin təşəbbüsləri aparıcıdır...

11.07.2025 / 21:01
Priqojin 2 azərbaycanlını “Vaqner”ə hansı ölkənin həbsxanasında cəlb edib?..

11.07.2025 / 20:46
Bakı-İrəvan sazişi bu ilin sonunda imzalana bilər...

11.07.2025 / 20:31
Zəngəzur dəhlizi açılır - Əbu-Dabi çox şeyi dəyişdi...

11.07.2025 / 20:16
Əliyev-Paşinyan görüşünə Rusiyadan ikibaşlı rəylər gəlir...

11.07.2025 / 20:02
Dövlətdən böyük vəsait ayrılır, ipəkçilik yenə də çökür...

11.07.2025 / 19:47
Azərbaycanın və Türkiyənin qəvi düşməninin axırına Ermənistan özü çıxır…

11.07.2025 / 19:30
Professor Məhərrəm Qasımlı Aydın Quliyevi yubileyi münasibətilə təbrik etdi

11.07.2025 / 19:17
Birləşmiş Kreml-İrəvan qüvvələri başladı - “Əbu-Dabi görüşünü ABŞ təşkil edib”...

11.07.2025 / 19:05
Sabir Zeynalov Açıq Çelenc Turnirində gümüş medal qazanıb

11.07.2025 / 19:03
Üç nəfər xaricində PKK terror təşkilatı bağışlandı - Murat Karayılan, Cəmil Bayık və...

11.07.2025 / 18:57
İranın diplomatik ikiüzlülüyü

11.07.2025 / 18:47
Hökumət mollası türk dilini "cəhənnəm dili" adlandırdı...

11.07.2025 / 18:42
Bahar Muradova Balakən rayonunda vətəndaşları qəbul edib

11.07.2025 / 18:33
Qərbi Azərbaycan məsələsi beynəlxalq sənədlərdə insan haqları kimi qəbul olundu...

11.07.2025 / 18:23
İqtisadi Şuranın iclası keçirildi - 2026-cı il büdcə layihəsinə dair müzakirə aparıldı

11.07.2025 / 18:19
Təhsil Nazirliyi “qanunsuz” azad edir, məhkəmələr bərpa edir...

11.07.2025 / 18:06
Əliyev-Paşinyan razılaşmasının ardınca Rusiya hərəkətə keçdi...

11.07.2025 / 17:52
Vətəndaş Cəmiyyəti Təşkilatlarının BMT-də rolu – BAMF-dan növbəti təlim

11.07.2025 / 17:47
Azərbaycandan Almaniyaya daha çox pul axmağa başlayıb - əvvəl tərsinə idi, nə olub?

11.07.2025 / 17:44
TƏBİB-in tabeli tibb müəssisələrinin fəaliyyətinə dair növbəti geniştərkibli müşavirə keçirilib

11.07.2025 / 17:25
Tramp Ukraynaya göndərəcəyi silahların pulunu NATO-dan alacaq - Biz silahları onlara verəcəyik, onlar da Ukraynaya...

11.07.2025 / 17:12
Sabunçuda əməliyyat - Emin Səmədov 10 kq narkotiklə tutuldu...

11.07.2025 / 16:59
Dünya Çərkəz Birliyi çərkəz xalqının geridönüş haqqının tanınmasını tələb edir

11.07.2025 / 16:40
PKK-nın tərksilah edilməsilə bağlı ilk addım Süleymaniyyədə atıldı - Rəsmi Ankaradan ilk reaksiya...

11.07.2025 / 16:37
FHN-in əməkdaşı Beynəlxalq Mülki Müdafiə Təşkilatının Baş katibi seçildi

11.07.2025 / 16:28
Beynəlxalq səyyahlar Laçında... - YENİLƏNDİ

11.07.2025 / 15:57
Ürəyi Vətənlə döyünən qəhrəman Elnur...

11.07.2025 / 15:30
bp-nin Azərbaycan milli mətbuatının 150 illiyinə töhfəsi...

11.07.2025 / 15:29
Dəniz kənarında ekoloji çirklənməyə yol verən şəxslərə qarşı polis nəzarəti daha da gücləndirilib

11.07.2025 / 15:14
"Yaşyarımlıq oğlum başından qəlpə xəsarəti aldı" - Xocalı soyqırımı zamanı körpə övladları ilə girov götürülmüş qadın

11.07.2025 / 15:10
Bakıda “Gələcəyin mediası: “Əkinçi”nin izi ilə” mövzusunda Forum keçirilib - FOTO

11.07.2025 / 14:51
Azərbaycanın daha iki abidəsi UNESCO-nun Dünya İrsinin İlkin Siyahısına daxil edildi

11.07.2025 / 14:26
16 milyon manata yaxın borcu olan şirkətin əmlakı satışa çıxarıldı

11.07.2025 / 14:12
Ağdamda tikinti aparılan ərazidə insan sümüyü aşkarlandı

11.07.2025 / 13:55
Türk Rivierasında heyranedici mənzərələrlə dolu unudulmaz səyahət

11.07.2025 / 13:47
Paşinyan İrəvanı revanşistlərdən “təmizləyir”..

11.07.2025 / 13:24
“Konstitusiya və Suverenlik İli” çərçivəsində BDU-nun 2 tələbəsinə Ombudsmanın xüsusi təqaüdü veriləcək

11.07.2025 / 13:21
Prezident İlham Əliyev Gürcüstanın iqtisadiyyat və davamlı inkişaf nazirini qəbul edib

11.07.2025 / 13:19
BDU-da “Birincilik” təqaüdü təsis edildi

11.07.2025 / 13:12
Страшный сон профессора Хачикяна - ПРЯМАЯ ТРАНСЛЯЦИЯ

11.07.2025 / 13:11
Almaniyada yaşayan ixtiraçı həmyerlimiz "Bakı Xəbər"ə müraciət etdi

11.07.2025 / 13:09
“Sənət və duyğu harmoniyasının təbliği” layihəsi uşaqların psixoloji rifahına töhfə verir

11.07.2025 / 12:53
"Medianın işində ciddi keyfiyyət dəyişikliyi özünü göstərməkdədir" - Əhməd İsmayılov

11.07.2025 / 12:35
Rusiya Ukrayna müharibəsilə bağlı ABŞ-a yeni təkliflər verdi - Lavrovla görüşən Rubio detalları açıqlamadı...

11.07.2025 / 12:07
"Milli mətbuatımızın hazırkı estafetini yeni gənc nəsil qəbul etməlidir" - Əhməd İsmayılov

11.07.2025 / 11:55
“Respublika” qəzeti və “Xalq qəzeti” redaksiyaları birləşdirildi

11.07.2025 / 11:50
“Şübhəli əməliyyatların monitorinqi” informasiya sistemi yaradıldı - FƏRMAN

11.07.2025 / 11:42
Prezident bələdiyyələrin vahid informasiya sisteminin yaradılmasını təsdiqlədi

11.07.2025 / 11:35
Yaşayış minimumu haqqında qanunda dəyişiklik edildi

11.07.2025 / 11:33
“Bakinski raboçi” və “Xalq” qəzetinin redaksiyalarının MMC-ləri yaradıldı - FƏRMAN

11.07.2025 / 11:31
Milli Onkologiya Mərkəzinin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə vəsait ayrıldı - SƏRƏNCAM

11.07.2025 / 11:30
"İrana səfər etməyin!" - ABŞ öz vətəndaşlarına XƏBƏRDARLIQ ETDİ

11.07.2025 / 11:25
Dünya bazarı çalxalanır - qızıl 20 dollardan çox bahalaşıb

11.07.2025 / 11:16
Abşeronda 17 əl qumbarası, 16 partlayıcı və xeyli silah-sursat aşkarlandı - TƏCİLİ

11.07.2025 / 11:13
Vüqar Rəhimzadə: Azərbaycan konstruktiv və lider mövqeyi ilə sülh gündəliyini irəli aparır

11.07.2025 / 11:09
Cənubi Qafqazda yeni diplomatik mərhələ: Əbu-Dabidə tarixi görüş

11.07.2025 / 11:07
Samvel Karapetyanın yaxın adamı da həbs edildi

11.07.2025 / 11:04
Prezident İlham Əliyev Monqolustan Prezidentini təbrik etdi

11.07.2025 / 11:03
Bakı - İrəvan danışıqlarında mühüm nəticələr alındı - CANLI

11.07.2025 / 11:00
Respublika Klinik Xəstəxanasında pasiyent üzərində eyni anda 5 əməliyyat icra olunub

11.07.2025 / 10:31
BDU-da T3 Fondunun birgə əməkdaşlığı ilə “TEKNOFEST klubu” yaradılır

11.07.2025 / 10:29
Makron ŞOKDA - Məhkəmə onun arvadını kişi adlandıran jurnalistə bəraət verdi!

11.07.2025 / 10:22
Şirvanda narkokuryerdən 7 kiloqrama yaxın narkotik vasitə götürülüb

11.07.2025 / 10:13
Azərbaycan və Çin arasında mülki aviasiya sahəsində əməkdaşlığa dair sənəd imzalanıb

11.07.2025 / 10:10
Pakistanda cinayətkarlar 9 sərnişini öldürüblər

11.07.2025 / 10:00
"Rusiya ilə müharibə təkcə Ukrayna üçün deyil..."

11.07.2025 / 09:45
Pensiyaçılara şad xəbər

11.07.2025 / 09:32
Bu çanta Parisdə 7 milyona avroya satıldı

11.07.2025 / 09:20
"60 günlük atəşkəsə razıyıq, amma..."

11.07.2025 / 09:12
"Rusiya ilə bağlı məyus oldum" - Trampdan mühüm açıqlama

11.07.2025 / 09:05
Avroliqada yeni mövsüm başladı - NƏTİCƏLƏR

11.07.2025 / 09:02
PKK bu gün silahı yerə qoyacaq - "Terrorsuz Türkiyə" dövrü başlayır

11.07.2025 / 08:41
DİM-in riyaziyyatla bağlı "hesabları" özünü doğrultmadı...

11.07.2025 / 08:40
Bakının bu yollarında tıxac var - MƏLUMAT

11.07.2025 / 00:03
"Azərbaycan və Ermənistanın sülh istəyini dəstəkləyirik" - ABŞ Departamenti

10.07.2025 / 22:34
Ermənistanın Azərbaycan ərazilərini işğal etməsi zamanı əsirlikdə və girovluqda dəhşətli işgəncələrə məruz qalmış şəxslər məhkəmədə ifadə verdi - FOTO

10.07.2025 / 22:05
Prezident İlham Əliyevin sosial şəbəkə hesablarında Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinə işgüzar səfərindən görüntülər paylaşıldı - VİDEO

Qərbi Azərbaycan məsələsi beynəlxalq sənədlərdə insan haqları kimi qəbul olundu...

XƏBƏR ARXİVİ

İyul
B.eÇ.aÇC.aCŞB
301234567891011121314151617181920212223242526272829303112345678910