.jpg)
Məlumdur ki, bu gün Avropanın enerji bazarında Azərbaycan getdikcə daha güclü mövqe sahibinə çevrilir. Bu məqam, xüsusən də o fonda diqqət cəlb edir ki, Avropanın enerji təhlükəsizyliynə böyük töhfə verən transmilli layihələrinin ərsəyə gəlməsində Azərbaycan indi təşəbbüskar kimi də müstəsna rol oynayır.
Rusiya Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutunun Mərkəzi Asiyanın və Qafqazın Öyrənilməsi Mərkəzinin analitik qrupunun rəhbəri Stanislav Pritçin bu xüsusda kifayət qədər maraqlı məqamlara diqqət çəkərək qeyd edir: “Azərbaycanın energetika sahəsində Avropa İttifaqı ilə əməkdaşlığına dair çox aydın mənzərə yaranır. Özü də Aİ-nin alternativ enerji resurslarında maraqlı olmasına baxmayaraq, bütün enerji layihələrinin əsas sponsoru və təşəbbüskarı məhz Azərbaycandır. “Cənub Qaz Dəhlizi”nə siyasi dəstək var, lakin səhmdarların tərkibinə baxılsa, bunlar SOCAR, Türkiyə şirkətləri, BP-dir. Təşəbbüskar isə yenə də Azərbaycandır. Burada maraqlı bir məqam var. Bir tərəfdən, Qərb iki istiqaməti – Rusiya və Qərb istiqamətlərini, məsələn, “Türk axını”nı və bu yaxınlarda təntənəli şəkildə işə salınan TANAP-ı müqayisə etmək istəyir. Azərbaycanla Rusiyanın eyni bazarlar uğrunda mübarizə apardıqlarını göstərmək bədxahlarımızın maraqlarına uyğundur. Real vəziyyət tamam başqadır. Məsələn, “Türk axını”nın tikintisi yanvarda başa çatacaq və Rusiyanın Türkiyəyə qaz nəql etmək imkanı olacaq. Qazın daha sonra Bolqarıstan ərazisindən nəqli çətinləşib, çünki Sofiya prosesi ləngidir. Müvafiq olaraq, burada əməkdaşlıq üçün imkan yaranır. Özü də Azərbaycanın mövqeyi həmişə bundan ibarət olub ki, biz Avropanın cənub bazarlarına Rusiyanın “Qazprom”una lüzumsuz rəqabət yaratmadan çıxmağa hazırıq, çünki bu, Azərbaycanın maraqlarına uyğun deyil”.
Ekspert vurğulayır ki, Azərbaycan enerji sektorunda bununla ciddi əməkdaşlıqda maraqlıdır və bu da onun enerji siyasətinin böyük uğuru sayıla bilər. Məsələ ilə bağlı “Əl-Cəzirə” portalı da yazır ki, Azərbaycan həqiqətən də çox uğurlu enerji siyasəti yürüdür, həm özünün, həm də əsas mütəffiqi olan Türkiyənin mövqeyini daha güclü hala gətirir: “10 il və ya daha çox müddətdə Avropa enerji təchizatından asılılığını azaltmağa çox çalışır. Keçmişdə karbohidrogenlər Qərblə Sovet İttifaqını, daha sonra Rusiya Federasiyasını birləşdirməyə və tərəfdaşlığa kömək edib. Ancaq bu gün enerji əlaqələri olduqca mürəkkəbləşib. Cənub-Şərqi Avropa bu rəqabətin gücləndiyi bölgələrdən biridir. NATO dekabr ayının əvvəlində Birləşmiş Krallıqdakı toplantısına çağırış edərkən, Serbiya prezidenti Aleksandar Vuçiç Soçidə Putinlə görüşüb. Səfər zamanı Vuçiç “Türk axını”nın və ya “Balkan axını”nın Serbiya qolunun tamamlanması ilə öyünüb.
Qara dəniz, Türkiyə və Cənub-Şərqi Avropadan keçən təbii qaz boru kəməri “Qazprom”un Ukrayna vasitəsilə tranzitini azaltmaq üçün uzunmüddətli strategiyasının bir hissəsidir. “Türk axını-2” olaraq da bilinən “Balkan axını” Türkiyə şəbəkəsini Bolqarıstan, Serbiya və Macarıstan vasitəsilə Avstriyanın Baumqarten bölgəsindəki qaz mərkəzinə bağlayır. O, həm Balkanlara, həm də Mərkəzi Avropaya xidmət edəcək. Bunlar “Şimal axını-2” ilə birlikdə Rusiya qazının Avropanın əsas istehlakçı ölkələrinə fasiləsiz nəqlinə və bunun nəticəsində yaranan bütün ticari və geosiyasi qazanclara zəmanət verir. Amma Rusiya Balkanlara qaz tədarükündə yeganə oyunçu deyil. Region ölkələri, hətta Kremlə rəğbət bəsləyənlər alternativ tədarük üçün addımlar atır. İlk dəfə 1990-cı illərdə Xəzər regionu və Yaxın Şərqdən alternativ enerji mənbəyi kimi təklif olunan “Cənub Qaz Dəhlizi” nəhayət, reallığa çevrilir.
Noyabrın 30-da prezidentlər Rəcəb Tayyip Ərdoğan və İlham Əliyev TANAP-ın tamamlandığını vurğulayan Türkiyə və Yunanıstan qaz şəbəkələrini birləşdiriblər. İlk mərhələdə bu, Yunanıstan və Bolqarıstan kimi ölkələr üçün əhəmiyyətli alternativ bir mənbədir. İki ölkənin TANAP-ın arxasında duran şirkətlərlə – “Şahdəniz”, BP beynəlxalq konsorsiumu, Azərbaycanın ARDNŞ, Türkiyənin TPAO, Norveçin “STATOIL” və digərləri ilə bir milyard kubmetr üçün müqavilələri var. TANAP Yunanıstan-Türkiyə sərhədi ilə İtaliya arasında olan TAP kəmərinə qoşulacaq və qazı Albaniyaya, bəlkə də Qərbi Balkanlardakı digər ölkələrə çatdıracaq. TANAP Türkiyə üçün strateji nailiyyətdir. Uzun müddətdir ki, o, Avropanın neft və qaz istehsalçıları və əsas idxalçıları arasındakı mövqeyini əsas götürərək daha böyük bir istehlakçıdan tranzit ölkəyə keçmək üçün səy göstərib. Azərbaycan qazının Balkanlara gəlişi bu mənzərəni nəticəyə çevirir. Azərbaycanın özü ixracat istiqamətlərini şaxələndirməyə çalışıb. Sovet İttifaqından müstəqillik qazandıqdan sonra ölkə Rusiyaya bağlı olmayan neft və qaz infrastrukturuna sahib olub.
2006-cı ildə Türkiyənin Ceyhan strateji dəniz limanına axan Bakı-Tiflis-Ceyhan (BTC) boru kəmərinin açılışı ilə Azərbaycan öz neftini beynəlxalq bazarlara çıxara bilib. Elə həmin il açılışı olan Bakı-Tiflis-Ərzurum qaz kəməri Azərbaycan qazının Gürcüstan və Türkiyəyə tədarükünə imkan verib. İndi TANAP-la Azərbaycan təbii qazını Aİ-yə sata və “Qazprom”dan bazar payının bir hissəsini ala bilər. Ankaranın çoxdan bəri davam edən ambisiyası TANAP-ın 16-31 milyard kubmetrə qədər artırılması, qazın Türkmənistan, Şimali İraq və İran kimi digər istiqamətlərdən alınmasıdır. Kartlarını düzgün oynasa, Türkiyə özünü ticarət mərkəzi və ən yaxşı enerji gücü edə bilər. Yanvarın 8-də Putin Türkiyə bazarına xidmət edən “Türk axını”nın ilk açılışında iştirak etmək üçün İstanbula gələcək. Ancaq bu dəfə Ərdoğanın əli daha güclüdür. TANAP-ın təhvil verəcəyi 6 milyard kubmetr Rusiya ixracının dörddə birinə bərabərdir. Daha ucuz qiymətlər Türkiyəyə ABŞ, Əlcəzair, Nigeriya və Qətərdən mayeləşdirilmiş təbii qaz alışını artırmağa imkan verib. Türkiyənin enerji muxtariyyətinə can atması onu həm Aİ, həm də ABŞ üçün xoş tərəfdaş halına gətirir. Bu fonda TANAP-TAP bağlantısının açılması Yunanıstan və Bolqarıstanın şəbəkələrini birləşdirən əlaqə quruculuğu üzərində irəliləməyə kömək edib. Cənub-Şərqi Avropada transsərhəd enerji bağlantısı həm ABŞ, həm də Türkiyənin maraqlarına uyğundur. Aİ də, Ərdoğanla gərgin və tez-tez qarışıq münasibətlərinə baxmayaraq, “Cənub Qaz Dəhlizi”nin möhkəm tərəfdarı olub. Bu, Rusiyanın 2006 və 2009-cu illərdə Ukrayna vasitəsilə qaz tədarükünü müvəqqəti olaraq dayandırmasından sonra başlanan diversifikasiya səylərinə uyğundur”.
Nahid SALAYEV
