(V məqalə)
“Biz Vətənimizi, Yerevanımızı, Qars və Vanımızı, Bitlisimizi yaratmalıyıq.” (Levon-Karapet Palçyan (I Vazgen), 1908-1994, Erməni Apostol kilsəsinin baş patriarxı, bütün ermənilərin 1956-1994-cü illərdə 130-cu katolikosu.)
Afrika qitəsi, xüsusilə onun ilk insan məskənləri hesab edilən Şərq hissəsi (Həbəşistan və Keniya dağlıq yaylaları, Nil (Ağ Nil), Omo və Tana çayı hövzələri, Viktoriya gölü sahilləri, Qırmızı dənizin qərb sahilləri, Nubiya və Ərəbistan səhraları...) qədim insan yaşayış məskənlərinin coğrafi məkanı kimi qiymətləndirilsə də, həm də Asiya qitəsində ona bitişik Yaxın və Orta Şərq ərazilərinin ilk ibtidai insan yaşayış məskənlərinin-tayfa ittifaqlarının (dövlət birliklərinin) təkamülündə boyük rol oynayıb. Eramızdan əvvəl X-V əsrlər dövrü ibtidai insan cəmiyyətinin təkamülü-dövlət quruculuğu istiqamətində qaynar yenilənmə mərhələsi, eləcə də Roma-Bizans-Babil-Misir hakimiyyəti dövrlərinin Afrika qəbilə-tayfa birliklərinə təsiri qədim Roma və Yunan alimlərinin, Şərq-Ərəb mütəfəkkirlərinin əsərlərində qeyd edilib. Belə ki, bu ərazilərdə baş verən təbii-coğrafi, ictimai-sosial və hərbi təlatümlərin gedişini yazılı mənbələrdən (Homerin “İlliada” və “Odisseya (“Efiopida” hissəsi)” poemalarında həbəşlərlə bağlı döyüş səhnələrindən, Appianın “Roma tarixi”, Herodotun “Tarix” (III), Strabonun “Coğrafiya” (II), Aristotelin “Heyvanların tarixi” (VIII,12) və Diodorun “Sivilizasiyanın yaranması” (III) kitabları, ərəb tarixçiləri Fuad Həsən Hafizin “Əvvəldən bu günədək erməni tarixi” və Mərvan əl-Mudavərin əsərlərində...) öyrəndikcə həmin dövrün bir çox təbii hadisələrinin və tariixi-ictimai inkişaf istiqamətlərinin ayrı-ayrı yerli və gəlmə etnobirliklərin morfoloji və etimoloji xüsusiyyətlərinə, dini-həyat tərzinə təsirinin özəl xüsusiyyətlərini təhlil etmək mümkün olub. Müasir dövrdə hay mənşəli alimlər də əsərlərində (Yerevan Dövlət Universitetində 1980-ci ildə nəşr edilən “Erməni xalqının tarixi” əsərində (rus dilində, professor M.Q.Nersisyanın redaktorluğu ilə Ermənistan EA-nın müxbir üzvü, prof. Q.X.Sarkisyan, professorlar T.X.Akopyan, A.Q.Abramyan... tərəfindən) qeyd edilib ki, eramızdan əvvəl II-I minilliklərdə Aralıq dənizinin şərq sahillərində (öz dillərində “Ermənistan dağlıq yaylasında” – müəllif) formalaşan hayların etnogenezisində bu əraziyə başqa yerlərdən köçüb gələn tayfa, etnik birliklərin rolu böyük olub. Bu mülahizələri əsaslandıran bir cəhət də Bizans-Ərəb hökmdarlarının Misir və Həbəş hərbi yürüşlərində iştirak etmiş finikiyalı, hay, kopt və həbəş döyüşçülərinin bu regoinda məskunlaşması və yunan sərkərdələrinin dəstələrində həbəş-hay (tiqran, tiqrau, amxara...tayfa üzvlərinin) döyüşçülərindən həm də kəşfiyyat məqsədləri üçün (Afrika təbiətinə bələd olduqlarına görə) istifadə etmələridir. Nəticədə hərbi yürüşlərdən sonra muzdlu döyüşçülərin bir hissəsi Misir ərazisində, Finikiya və Fələstin dövlətlərində, Dəclə və Fərat çayları hövzəsində, İran dağlıq yaylasında, bir hissəsi isə Frakiyada (Balkan yarımadasının cənubunda), Krit və Kipr... adalarında məskunlaşıb, yerli xalqlarla qaynayıb-qarışaraq öz ilkinliyini də qoruyub saxlayıblar. Bu sırada hay ibtidai insan sürüsü istisanalıq təşkil etməyib.
Göründüyü kimi, yuxarıda göstərilən mənbələrdə qədim dövlətlərin yaranma və inkişaf tarixi, müasir xalqların formalaşma mərhələləri ilə bərabər həm də Afrika qitəsində ibtidai insan birliklərinin, qədim insan cəmiyyətlərinin inkişaf xüsusiyyətləri, etnik xalq birliklərinin paylanması və miqrasiyası, qəbilə və tayfaların morfo-etnogetik strukturunun assimilyasiyası, təbii və ictimai təsir amilləri nəticəsində dəyişilməsi və dəyişilməzliyi, bu təsirlərin qiymətləndirilməsi ... kimi cəhətlər də nəzəri cəlb edir. Məhz bu amillər təhlil edilməklə həm də bu ərazilərdə formalaşmış ilkin hay ibtidai insan sürüsünün (hay qəbilə-tayfa icmasının) davranış-həyat tərzinin özəlliklərinin və etno-morfo mənşəyinin öyrənilməsi xüsusi maraq doğurur.
Təbii ki, həmin dövrlərə dair elmi-fəlsəfi və didaktik-poetik qədim roma və yunan alimlərinin əsərləri ilə yanaşı iudizm və xristianlığın dini-mifoloji hökmlərini (strukturunu) ehtiva edən “Bibliya” da (“Əhdi-Ətiq” və “Əhdi-Cədid” bölümləri ilə birlikdə) Afrika qitəsinin, Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin təbiətinin, coğrafi ərazi və məkan şəraitinin, etnik qəbilə-tayfa birliklərinin həyat tərzinin və dünyagörüşünün... təsviri və qiymətləndirilməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Düzdür, “Bibliya”da haylar, onların uydurma əraziləri və iddia etdikləri “Böyük Ermənistan”, “Ararat zirvəsi”, “Ermənistan dağlıq yaylası” kimi xülyaları barədə bir kəlmə də işlənməsə də, hayların ilkin ocaqları olmuş Şərqi Afrika əraziləri, o yerlərlə bağlı tarixi, dini-fəlsəfi və mifoloji məlumatlar verilib.
Ümumiyyətlə, Afrika qitəsində 500-dən 8500-dək xalq və etnik qruplar (birliklər) mövcuddur, onlar ərazi baxımından 2 etno-tarixi hissəyə ayrılır: Şimali və Tropik Afrika. Sonuncu etno-tarixi zonaya həm də Şərqi Afrika (sahil və göllər ərazisi daxil omaqla) və Şimal-şərqi hissələr daxildir ki, məhz bu zonalarda əski protohay (qədim terras əkinçiliyinin və xristianlığın, ilk yazı və əlifba mədəniyyətinin daşıyıcıları olmuş amxara, tiqre, tiqrau, tiqran, hayrari... qəbilə-tayfa sürüləri) ibtidai insan qrupları geniş ərazilərdə paylanıb. Ona görə də bu protohay ibtidai insan sürülərinin dini-mifoloji xüsusiyyətləri indiki hay sürüsünün etno-morfo gen yaddaşı ilə müqayisə edilə bilər. Çünki, e.ə. III-II minilliklərdə Şərqi Afrikanın təbii-coğrafi landşaft xüsusiyyətlərinin özəlliyi (quru və isti iqlimin təsiri ilə aclıq-quraqlığın törətdiyi yığıcılıq və qarət hissi, mağara-vadi məskənlərinin tez-tez dəyişilməsin nəticəsində qonşu ərazilərin zəbt-qəsb edilməsi instinkti, yırtıcı vəhşi heyvanlardan qorunmaq üçün barbar savaş üsullarının seçilməsi...) protohay sürüsündə yarandığından, minilliklər boyunca onların gen və qan yaddaşı bu amillərdən xilas ola bilməyib.
Bu amillər e.ə. XII-II əsrlər dövründə Afrika qitəsində hökm sürən Finikiya-Karfagen sivilizasiya mərhələsində də öz ilkinliyini qoruyb saxlayıb.
Şərqi Afrika qəbilə-tayfa birliklərinin morfo-etno xüsusiyyətlərinin tədqiqi ilə məşğul olan Qərbi Avropa və rus-sovet tədqiqatçılarının, yazıçı və səyyahlarının qənaətinə görə, bu qəbilə birliklərində gen-qan yaddaşının güclü olması və minilliklər boyunca qorunub saxlanmasına səbəb ilk növbədə onların sivil cəmiyyətlərdən kənar olması ilə bərabər, həm də sərt iqlim-relyef amillərinin qarşılıqlı təsiri mühüm olub.
Təbii ki, bu məsələlərin araşdırılması çoxşaxəli elmi-nəzəri tədqiqat və arxeoloji qazıntı nəticələrinin ümumiləşdirilməsini tələb edir, amma biz bu sahəyə dair bir çox əsərlərdə yer alan məlumatları (Anri Orleanski (1867-1901), Keysli Xeyford Cozef (1866-1930), David Lvinqston (1873-1913), V.V.Yunker (1840-1892); “Afrika (tarixi və tarixçiləri)”, 2014; A.B.Davidson (1929), “Afrika ölkələrində tarixi fikrin yaranması”; R.F.Berton (1821-1890) ...) ümumiləşdirərək müvafiq müəyyn mülahizələrimizi nəzərinizə çatdırırıq. Eləcə də, qədim tarixi, yazılı və coğrafi mənbələrin məlumatları əsasında ibtidai hay sürüsünün, qəbilə-tayfa icmasının etnogenezisinin və morfoloji özəl xüsusiyyətlərinin formalaşması baxımından qiymətləndirilməsi ona görə vacibdir ki, indiki hay sürsünün mənəvi-psixoloji, davranış və həyat tərzinin mahiyyətini elmi-nəzəri baxımdan təhlil etməklə düzgün nəticələr əldə etmək mümkün olsun.
Bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, ibtidai hay sürüsünün, qəbilə-tayfa birliyinin morfo-etno gen yaddaşının formalaşmasına Şərqi Afrika təbiətinin təsirini aşağıdakı təbii-coğrafi məkan mərhələlərinə ayırmaq olar:
- e.ə. VI-V minilliklər dövründə Həbəşistan dağlıq yaylasının qərb hissəsi - Ağ Nil çayı hövzəsi, Viktoriya gölü sahilləri (qədim koysan, piqmey, bantu, kuşit tayfalarının məskunlaşma və hay sürüsünün toplandığı ərazilərdən biri);
- Keniya dağlıq yaylası ərazisində (Tana çayı hövzəsi) məskunlaşan qədim tiqr, tiqrau, tiqran qəbilərinin Aralıq dənizinin şərq sahillərindən, Finikiya, Fələstin, İsrail və Misir ərazilərindən, Ərəbistan yarımadasından köç etmələri bildirilir. Onların qədim tarixi-dini dövrlərlə bağlılığı barədə xristianlığın “Əhdi-Ətiq” və “Əhdi-Cədid” kitablarında təsvir edilən hadisələri yaşamalarından bu mülahizələr irəli sürülüb. Bu tayfaların nümayəndələrinin XIX əsrin sonunda ərəb tacirləri ilə Keniyaya gələn avropalılarla birlikdə əməkdaşlıq və onlara qulluq etmələri barədə məlumatlar da kütləvi nəşrlərdə yer alır; -Viktoriya gölünün şimalında və Omo çayı hövzəsində protohay mənşəli qəbilə-tayfa üzvlərinin (amxara, harari...) etnik adət-ənənələrində, geyimlərində, bayram mərasimlərinin keçirilməsində oxşarlıq və uyğunluq elementlərinin müsir dövrdə hay qəbilə-tayfa sürüsünün milli düşüncə tərzinə bənzərliyi genetik yaddaş təzahürlərinə misal ola bilər (milli paltar və geyimlərində bəzək və naxış elementlərinin təqribən eyni olması və yaxud “hay cəngəvarlərinin qüdrətini artıran iksirin mənşəyinin oxşarlığı”, silah işlətmələrində eyni fəndlərin göstərilməsi...)
İlk növbədə ilkin təbii şəraitin (Şərqi Afrikanın) hay sürüsünün (tayfa-qəbilə icmasının) psixoloji-davranış tərzinə müxtəlif aspektdən təsiri diqqət çəkən əsas məqamdır. Bu barədə əvvəlki yazılarımızda bəzi məsələlərə toxunsaq da, bu yazımızda konkret olaraq Qırmızı dənizin qərb sahillərinin və səhra landşaftının (Nubiya və Ərəbistan səhralarının) hay sürüsünün həm də etno-morfogenezisinə təsiri təhlil ediləcək. Çünki bu təsir nəticəsində eramızdan əvvəlki minilliklərdə hay sürüsündə özünəməxsus, digər qəbilə-tayfa toplumdan fərqlənən davranış tərzi (mənəvi-psixoloji, yaşam tələbləri, qida əldə etmək və özünümüdafiə instinktinin güclənməsi, qonşu qəbilə-tayfa icmasına qarşı düşmənçilik hissinin güclənməsi, bu hissin patoloji nifrət səviyyəsinə çatdırılması, nəsildən-nəslə ötürülməsi...) yaranıb. Bu yazımızda hay sürüsündə qonşularına qarşı düşmənçilk hissinin qəbilə-tayfa səviyyəsində nəsildən-nəslə ötürülməsində təbii amillərin təsiri və bu təsirin bu toplumun etno-morfogenezisindəki izləri nəzərdən keçiriləcək. Ona görə də ilk öncə yuxarıda adları çəkilən landşaft elementlərinin ümumi təbii şəraiti ilə tanış olmaq zəruriliyi yaranır, mülahizələrimizi əsaslandırmaq üçün.
Şərqi Həbəşistan yaylasından, Omo çayı hövzəsindən e.ə. II-I minilliklərdə qida çatışmazlığı, iqlim şəraitinin dözülməzliyi, təhlükəsizlik baxımından (yırtıcı-vəhşi heyvanlardan və üsyankar qəbilələrdən qorunmaq üçün) yeni sığınacaq-məskunlaşma ərazisi tapmaq... zəruriliyi nəticəsində çıxan ibtidai hay sürüsünün (tiqr, tiqran, tiqrau, xayas) ilk dayanacağı Nil çayının yuxarı hövzələri, Qırmızı dənizin qərb sahilləri (Somali yarımadasının şimalı) və Nubiya səhrası olub. Yunan-Bizans imperiyası dövrünə aid ədəbi-fəlsəfi və tarixi əsərlərin qədim dövr hadisələrinə aid təsvirlərinə, eləcə də Qərbi Avropa ölkələrinin və MƏR arxeoloqlarının araşdırmalarına görə, köç edən bu qəbilə sürüsü, burada da yerli tayfalarla münasibətləri yaxşı olmadığından, təkrar yerdəyişməyə məcbur olub (indiki Uqanda, Keniya, Cibuti, Somali...ərazilərində). Mütəmadi hal alan bu prosses hay sürüsünün yerləşdiyi ərazilərdə dözümsüzlüyünə, ətrafdakılarına qarşı barışmazlığına, qisasçılıq hissinin və daimi məskunlaşma instinktinin güclənməsinə səbəb olması antik dövr mütəfəkkiri Homerin “İlliada” poemasında yunan-Bizans ordusunun cənubi Misir nomlarına hərbi yürüşlərdə haylardan daha çox istifadə edilməsi səhnəsində təsvir edilib. Belə ki, hay sürsündə məhz bu psixoloji-mənəvi durumu düzgün qiymətləndirən yunan hərbiçilərinin e.ə. VI-V əsrlərdə Nubiya səhrasında keçirdiyi döyüş əməliyyatlarında bu ərazinin təbii şəraitinə yaxşı bələd olan, onu ətraflı tanıyan hay qəbiləsinin üzvlərini döyüşçü-kəşfiyyatçı qismində dəstələrinə daxil edib, sonrakı mərhələdə isə hay sürüsünün hiyləgər, qeyri-səmimi münasibətlərinə inanaraq bir sıra hay qəbiləsini özləri ilə apararaq onları Krit, Kipr adalarında, Frakiya yarımadasında yerləşdirib və növbəti müharibələrdə döyüşçü kimi istifadə ediblər.
Ona görə də hay tayfa sürüsü tarixi keçmişlərindəki Afrika səhifəsinə daha çox diqqət yetirməməklə özlərini Asiya mənşəli, xüsusilə Anadolu və Cənubi Qafqaz əsilli xalqlar sırasında möhürləməyə çalışırlar ki, qəbilə xislətlərinə uyğun gen-yaddaş tələblərinə nail olsunlar, həm də sivil cəmiyyət nümayəndələri kimi tanınsınlar.
Amma “cidanı çuvalda gizlətmək” mümkün olmayıb və olmayacaq...
Qismət YUNUSOĞLU
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi
