Er­mə­ni­lə­rin Qaf­qa­za gə­li­şi­nin re­al ta­ri­xi və er­mə­ni­lə­rin öz­lə­ri­nin sax­ta­laş­dır­dı­ğı ta­rix

"Qaf­qaz evi"nə yad olan və bu əra­zi­lə­rə son əsr­lər kö­çü­rü­lən er­mə­ni­lər sı­ğın­dıq­la­rı xalq­la­ra qar­şı sax­ta­kar əməl­lər, məkr və hiy­lə tö­rə­dib. Öz­gə tor­pa­ğı­na sa­hib­lən­mək id­dia­sı bu "ya­zıq top­lum"un bir­ba­şa qa­nı­na iş­lə­yib. Ta­rix­dən bəl­li­dir ki, on­la­rı han­sı döv­lət, han­sı xalq hi­ma­yə edib­sə, er­mə­ni­lər bu yax­şı­lı­ğın əvə­zi­ni on­la­ra pis­lik et­mək­lə, sat­qın­çı­lıq­la, xə­ya­nət­lə "ödə­yib".

Er­mə­ni­lə­rin Cə­nu­bi Qaf­qa­za kö­çü­rül­mə­si ta­ri­xi bü­tün dün­ya­ya mə­lum­dur. Dün­ya özü də er­mə­ni sax­ta­kar­lı­ğı­na qar­şı mü­ba­ri­zə­də aciz qa­lıb. 

Er­mə­ni­lə­rin Cə­nu­bi Qaf­qa­za kö­çü­rül­mə­si və Azər­bay­can əra­zi­lə­ri­nə yer­ləş­di­ril­mə­si ta­ri­xi fakt­lar­da öz ək­si­ni tam çıl­paq­lı­ğı ilə ta­pıb. O da mə­lum­dur ki, er­mə­ni­lər İran­dan, Tür­ki­yə­dən və di­gər əra­zi­lər­dən plan­lı su­rət­də Cə­nu­bi Qaf­qa­za kö­çü­rü­lüb.

Ta­rix­çi Hə­yat Mə­hər­rəm­li bi­zim­lə söh­bə­tin­də qeyd et­di ki, er­mə­ni­lər Cə­nu­bi Qaf­qa­za kö­çü­rül­dük­dən son­ra əv­vəl­cə öz­lə­ri­ni həd­siz də­rə­cə­də fa­ğır, ya­zıq top­lum ki­mi təq­dim edib, ayaq­la­rı­na yer et­dik­dən, qol-bu­daq at­dıq­dan son­ra isə bi­zim tor­paq­la­ra açıq şə­kil­də yi­yə­lən­mək id­dia­sı­nı or­ta­ya qo­yub­lar.

H.Mə­hər­rəm­li­nin söz­lə­ri­nə gö­rə, Ru­si­ya­nın hi­ma­yə­si al­tın­da er­mə­ni döv­lə­ti­nin ya­ra­dıl­ma­sı, həm­çi­nin, er­mə­ni­lə­rin İran və Tür­ki­yə­dən Ru­si­ya­nın iş­ğal et­di­yi tor­paq­la­ra kö­çü­rül­mə­si tə­sa­dü­fi ha­di­sə ol­ma­yıb, er­mə­ni-rus mü­na­si­bət­lə­ri­nin qa­nu­na­uy­ğun nə­ti­cə­si idi ki, bu mü­na­si­bət­lə­rin əsa­sı­nı, rus və er­mə­ni ta­ri­xi ədə­biy­ya­tın­da təb­liğ edil­di­yi ki­mi, yal­nız ti­ca­rət əla­qə­lə­ri de­yil, baş­lı­ca ola­raq Şər­qin mü­səl­man döv­lət­lə­ri­nə, xü­su­si­lə Tür­ki­yə­yə, XVIII əsr­dən eti­ba­rən isə həm də Azər­bay­ca­na qar­şı düş­mən­çi­lik mü­na­si­bə­ti təş­kil edir­di: "Kö­çü­rül­mə plan­lı məq­səd da­şı­yır­dı. Əv­vəl­cə onu  vur­ğu­la­yaq ki, bu pro­ses Sə­fə­vi­lər döv­lə­ti­nin zə­if­lə­mə­sin­dən is­ti­fa­də edən I Pyot­run 1724-cü il no­yab­rın 10-da er­mə­ni­lə­rin Azər­bay­ca­nın Xə­zər də­ni­zi sa­hil­lə­rin­də, Dər­bənd və Ba­kı, həm­çi­nin, Gi­lan, Ma­zan­da­ran və Go­ran əra­zi­lə­rin­də məs­kun­laş­ma­sı­nı rəs­mi­ləş­di­rən fər­ma­nın­dan son­ra baş­la­dı. Mən­bə­lər­də də qeyd edi­lir ki, bu fər­ma­na gö­rə, er­mə­ni­lər Ru­si­ya im­pe­ri­ya­sı­nın Cə­nu­bi Qaf­qaz­dan İran kör­fə­zi­nə ki­mi ge­niş əra­zi­lə­ri ələ ke­çir­mək pla­nı­nın hə­ya­ta ke­çi­ril­mə­sin­də "be­şin­ci qüv­və" ro­lu­nu oy­na­ya­caq­dı. Bu pla­nın bir his­sə­si ki­mi Ru­si­ya ge­ne­ral­la­rı Azər­bay­can əha­li­si­ni, han­sı yol­la olur­sa-ol­sun, ya­şa­dı­ğı yer­lər­dən di­dər­gin sal­maq əm­ri alıb­lar. La­kin Ru­si­ya­nı­nı Qaf­qaz­da­kı hər­bi uğur­suz­luq­la­rı onun er­mə­ni­lə­rin plan­lı məs­kun­laş­dı­rıl­ma­sı si­ya­sə­ti­ni bir müd­də­tə don­dur­du. Bi­lir­si­niz ki, on­la­rın bu­ra kö­çü­rül­mə­si "Türk­mən­çay" mü­qa­vi­lə­sin­dən son­ra baş ver­di. Bu mü­qa­vi­lə nə­ti­cə­sin­də tor­paq­la­rı­mız par­ça­lan­dı. Tə­əs­süf ki, hə­lə də əra­zi­lə­ri­mi­zi bir­ləş­di­rə bil­mə­mi­şik. Bu­ra­da, əl­bət­tə, er­mə­ni mək­ri, sax­ta­kar­lı­ğı əsas yer tu­tur. Bu sa­hə­ni də­rin­dən təd­qiq edən ta­rix­çi­lə­rə is­ti­na­dən bil­di­rək ki,

Türk­mən­çay mü­qa­vi­lə­si­nin nə­ti­cə­si ola­raq 40000 er­mə­ni Azər­bay­ca­nın müx­tə­lif əra­zi­lə­rin­də məs­kun­laş­dı­rıl­dı. 1829-cu ilin Ədir­nə sül­hü­nün nə­ti­cə­lə­ri­nə gö­rə isə, Os­man­lı im­pe­ri­ya­sı əra­zi­lə­rin­də ya­şa­yan 90000 er­mə­ni də Azər­bay­can­da yer­ləş­di­ril­di. On­lar əsa­sən Nax­çı­van, İrə­van və Qa­ra­bağ xan­lıq­la­rın­da məs­kun­laş­dı­rıl­dı. Fi­kir ve­rin, bu tor­paq­lar əc­dad­la­rı­mı­zın yur­du­dur və er­mə­ni­lər on­la­rı qəsb edib.

Onu da vur­ğu­la­yaq ki, məş­hur rus dip­lo­ma­tı, Ru­si­ya im­pe­ri­ya­sı­nın İran­da­kı sə­fi­ri A.S.Qri­bo­ye­dov er­mə­ni­lə­rin Cə­nu­bi Qaf­qa­za kö­çü­rül­mə­sin­də ak­tiv iş­ti­rak edib. Ta­ri­xi mən­bə­lər­də rus dip­lo­ma­tı və ya­zı­çı­sı Qri­bo­ye­do­vun bir ya­zı­sı əks olu­nub. O ya­zır­dı: "Er­mə­ni əha­li­si əsa­sən mü­səl­man tor­paq sa­hib­lə­ri­nin əra­zi­lə­rin­də yer­ləş­di­ri­lir­di, on­lar ya­vaş-ya­vaş mü­səl­man əha­li­si­ni əra­zi­lər­dən sı­xış­dı­rıb çı­xar­ma­ğa baş­la­mış­dı­lar. Biz, həm­çi­nin, mü­səl­man əha­li­si­ni düş­dük­lə­ri çə­tin və­ziy­yət­lə ba­rış­dır­ma­ğa və on­la­rı inan­dır­ma­ğa ça­lış­ma­lı­yıq ki, bu çə­tin­lik­lər uzun sür­mə­yə­cək və er­mə­ni­lər mü­vəq­qə­ti on­la­ra ya­şa­ma­ğa ica­zə ve­ri­lən əra­zi­lər­də dai­mi ola­raq qa­la­ma­ya­caq".

Qri­bo­ye­dov özü açıq şə­kil­də ya­zır bu fakt­la­rı. Bü­tün dün­ya bu fakt­lar­dan xə­bər tu­tub er­mə­ni­lə­rin kim ol­du­ğu­nu, han­sı məq­səd­lər üçün alət edil­di­yi­ni açıq şə­kil­də gö­rə bi­lər. Əs­lin­də, dün­ya bun­dan xə­bər­dar­dır, sa­də­cə, er­mə­ni­lər ar­xa­lı ol­duq­la­rı üçün və on­la­rın məq­səd­lə­ri­nə ya­rı­dı­ğı üçün bu­nu açıq­la­maq, eti­raf et­mək is­tə­mir­lər. 

Ta­rix­çi­lər ya­zır ki, Ru­si­ya im­pe­ri­ya­sı­nın ha­kim dai­rə­lə­ri Cə­nu­bi Qaf­qaz­da ye­rit­dik­lə­ri müs­təm­lə­kə si­ya­sə­tin­də er­mə­ni­lə­rə çox bel bağ­la­yır­dı. Bu ba­rə­də ta­rix­çi­lər ma­raq­lı fakt­lar üzə çı­xa­rıb. On­la­rın yaz­dı­ğı­na gö­rə,

ame­ri­ka­lı alim Cas­tin Mak­kar­ti­nin ya­zı­la­rın­da Cə­nu­bi Qaf­qaz­da, da­ha doğ­ru­su, Azər­bay­can­da er­mə­ni ka­lo­ni­ya­la­rı­nın ya­ra­dıl­ma­sı haq­qın­da fi­kir­lər var: "1828 və 1920-ci il­lər ara­sın­da yer­lər­də əha­li­nin de­moq­ra­fik tər­ki­bi­ni er­mə­ni­lə­rin xey­ri­nə də­yiş­mək si­ya­sə­ti nə­ti­cə­sin­də iki mil­yon­dan çox mü­səl­man məc­bu­ri ola­raq ya­şa­dıq­la­rı əra­zi­lər­dən sür­gün edi­lib və də­qiq mə­lum ol­ma­yan say­da in­san isə qət­lə ye­ti­ri­lib. Rus­lar iki də­fə - 1828 və 1854-cü il­lər­də Şər­qi Ana­do­lu­ya hü­cum edib, la­kin hər iki hal­da ge­ri çə­kil­mə­yə məc­bur olub. Ge­ri çə­ki­lər­kən on­lar öz­lə­ri ilə 100000 er­mə­ni­ni də Qaf­qa­za gə­ti­rib və yurd­la­rın­dan qo­vu­lan və məhv edi­lən türk­lə­rin (azər­bay­can­lı­la­rın) yer­lə­rin­də yer­ləş­di­rib".

Bu­nu Ame­ri­ka mən­bə­lə­ri ya­zır. Er­mə­ni sax­ta­kar­lı­ğı­nı if­şa edən də­yər­li fakt­lar­dan bi­ri­dir.

Ta­rix­çi ta­ri­xi mən­bə­lə­rə is­ti­na­dən bil­dir­di ki, 1877-1878-ci il­lər mü­ha­ri­bə­sin­də rus­lar Qars-Ər­da­han vi­la­yə­ti­ni zəbt edib, mü­səl­man­la­rı qo­va­raq on­la­rın ye­rin­də 70000 er­mə­ni məs­kun­laş­dı­rıb: "1895-1896-cı il­lər ha­di­sə­lə­rin­də isə təx­mi­nən 60000 er­mə­ni Qaf­qaz­da məs­kun edi­lib. I Dün­ya Mü­ha­ri­bə­si il­lə­rin­də miq­ra­si­ya ba­lans­lı şə­kil­də da­vam edib, Şər­qi Ana­do­lu­dan olan 400000 er­mə­ni Qaf­qa­zın 400000 mü­səl­man əha­li­si­nə də­yiş­di­ri­lib. Ame­ri­ka aka­de­mi­ki­nin gös­tər­di­yi rə­qəm­lə­rə gö­rə, 1828 və 1920-ci il­lər ara­sın­da Azər­bay­ca­na 560000 er­mə­ni kö­çü­rü­lüb. Bu­nun­la da Şər­qi Qaf­qa­zın rus­lar tə­rə­fin­dən iş­ğa­lı nə­ti­cə­sin­də Azər­bay­can tor­paq­la­rın­da - Araks ça­yı­nın şi­ma­lın­da er­mə­ni əha­li­si sü­rət­lə art­ma­ğa baş­la­dı. Bu­nun­la bağ­lı diq­qə­tə­la­yiq bir fak­tı da Z.Ba­la­ya­nın özü eti­raf edib: "Onun (Ye­re­va­nın) əha­li­si baş­qa yer­lər­dən gəl­mə­lər­dir. Əs­lin­də hə­qi­qi ye­re­van­lı yox­dur". Aka­de­mik A.İ. İo­ni­si­an bu ba­rə­də ya­zır: "Ye­re­van şə­hə­ri­nin əha­li­si­nin yal­nız dörd­də bi­ri er­mə­ni­lər­dir, azər­bay­can­lı­lar bu­ra­da müt­ləq üs­tün­lük təş­kil edir".

Rus im­pe­ra­to­ru I Ni­ko­la­yın 21 mart 1828-ci il­də ver­di­yi fər­ma­na gö­rə, Azər­bay­ca­nın Nax­çı­van və İrə­van xan­lı­ğı ləğv olu­nub, on­la­rın ye­rin­də rus ha­kim­lə­ri tə­rə­fin­dən ida­rə olu­nan "Er­mə­ni ma­ha­lı" ad­la­nan ye­ni in­zi­ba­ti qu­rum ya­ra­dı­lıb. 1849-cu il­də bu ma­ha­lın adı də­yiş­di­ri­lə­rək Ye­re­van qu­ber­ni­ya­sı qo­yu­lub.

Er­mə­ni­lər hiy­lə və məkr, sax­ta­kar­lıq yo­lu ilə da­ha ge­niş türk əra­zi­lə­ri­nə sa­hib ol­maq is­tə­yir­di. Əl­bət­tə, bu qor­xaq top­lum bu­nu aş­kar şə­kil­də edə bil­mir­di, öz­lə­ri­ni ya­zıq gör­kə­mə sa­la­raq ha­va­dar­la­rın­dan is­ti­fa­də edir­di­lər. Be­lə ki, əra­zi­lə­ri­nin ge­niş­lən­di­ril­mə­si məq­sə­di­ni gü­dən er­mə­ni­lər 1836-cı il­də rus­la­rın kö­mə­yi ilə Azər­bay­can­da o za­man fəa­liy­yət gös­tə­rən Al­ban Pat­ri­ar­xat Kil­sə­si­nin ləğv olun­ma­sı­na və onun mülk­lə­ri­nin er­mə­ni kil­sə­si­nə ve­ril­mə­si­nə na­il ol­du­lar. Bu da ol­duq­ca cid­di fakt­dır və er­mə­ni sax­ta­kar­lı­ğı­nı sü­but edən mə­sə­lə­dir. Onu da vur­ğu­la­yaq ki, er­mə­ni­lər bu ad­dım­la­rı at­maq­la öz ta­rix­lə­ri­ni də sax­ta­laş­dı­rıb. İn­di on­lar bu sax­ta ta­ri­xin kə­lə­fi­ni elə do­laş­dı­rıb­lar ki, on­dan öz­lə­ri də baş aça bil­mir. Al­ban Pat­ri­ar­xat Kil­sə­si­ni ləğv et­di­rib onun mülk­lə­ri­nə yi­yə­lən­di­lər. Çox tə­əs­süf ki, er­mə­ni­lər bu əra­zi­lə­rə kö­çü­rül­dü və on­la­rın bu­ra kö­çü­rül­mə­si yer­li xalq­la­ra, abo­ri­gen əha­li­yə baş ağ­rı­sı gə­tir­di. 

Ta­ri­xi mən­bə­lər­də er­mə­ni­lə­rin bu açıq sax­ta­laş­dır­ma işi­nə baş­la­ma­sı aş­kar şə­kil­də gös­tə­ri­lir. Məş­hur rus ta­rix­çi­si V.L.Ve­liç­ko bu ba­rə­də ya­zır­dı: "Səh­vən er­mə­ni ad­lan­dı­rı­lan, əs­lin­də isə er­mə­ni-qri­qo­ri­an tə­ri­qə­ti­ni qə­bul edən və yal­nız üç-dörd əsr əv­vəl er­mə­ni­ləş­mə pro­se­si­nə qə­dəm qo­yan əha­li müs­təs­na­lıq təş­kil edir­di". Bu­nu er­mə­ni mü­əl­li­fi B.İş­xan­yan da öz ya­zı­sın­da təs­diq edir: "Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da məs­kun­laş­mış er­mə­ni­lə­rin bir qis­mi yer­li olub qə­dim al­ban xal­qı­nın nə­sil­lə­ri, bir qis­mi isə Tür­ki­yə və İran­dan qaç­mış və Azər­bay­can tor­paq­la­rın­da sı­ğı­na­caq tap­mış er­mə­ni əha­li­si­dir".

Onu da qeyd edək ki, məq­səd­li şə­kil­də Cə­nu­bi Qaf­qaz­da et­nik tər­ki­bin sü­ni su­rət­də də­yiş­di­ril­mə­si pro­se­si baş ver­mə­yə baş­la­dı. Er­mə­ni ai­lə­lə­ri sü­rət­lə Cə­nu­bi Qaf­qa­za kö­çü­rü­lür­dü.

Er­mə­ni­lər Za­qaf­qa­zi­ya­ya kö­çü­rü­lər­kən on­la­rın ha­ra­da yer­ləş­di­ril­mə­si­nə xü­su­si diq­qət ye­ti­ri­lir­di.

A.S.Qri­bo­ye­dov ya­zır­dı: "Rus or­du­su­nun tut­du­ğu ra­yon­lar­dan - Təb­riz, Xoy, Sal­mas, Ma­ra­ğa­dan bü­tün er­mə­ni­lə­ri Nax­çı­van, İrə­van və Qa­ra­bağ vi­la­yət­lə­ri­nə kö­çür­mək la­zım­dır". Qri­bo­ye­do­vun bu töv­si­yə­si la­yi­qin­cə ye­ri­nə ye­ti­ril­di.

Şav­rov bu haq­da be­lə ya­zır­dı: "Er­mə­ni­lər er­mə­ni əha­li­si­nin cü­zi miq­dar­da ol­du­ğu Ye­li­za­vet­pol (Gən­cə - ta­ri­xi mən­bə) və İrə­van qu­ber­ni­ya­la­rı­nın ən yax­şı xə­zi­nə tor­paq­la­rın­da yer­ləş­di­ril­di. Ye­li­za­vet­pol qu­ber­ni­ya­sı­nın dağ­lıq his­sə­si (Dağ­lıq Qa­ra­bağ) və Göy­çə gö­lü­nün sa­hil­lə­ri bu er­mə­ni­lər­lə məs­kun­la­şıb".

Bə­li, be­lə­lik­lə, er­mə­ni­lə­rin kö­çü­rül­mə­si ilə ad­la­rı çə­ki­lən əra­zi­lə­rin et­nik tər­ki­bi də­yiş­di­ril­mə­yə baş­la­dı.

Ta­rix­çi bil­di­rir ki, 1823-cü il mə­lu­ma­tı­na gö­rə, Qa­ra­bağ vi­la­yə­ti­nin (keç­miş Qa­ra­bağ xan­lı­ğı­nın əra­zi­si) 20 mi­nə ya­xın ai­lə­sin­dən cə­mi 1,5 mi­ni­ni er­mə­ni ai­lə­si təş­kil edir­di. Kö­çür­mə­dən son­ra əha­li­nin et­nik tər­ki­bi kəs­kin şə­kil­də də­yiş­di: "Mən­bə­lə­rə əsa­sən qeyd edə bi­lə­rik ki,

1832-ci il­də azər­bay­can­lı­lar Qa­ra­bağ əha­li­si­nin 64,8 %, er­mə­ni­lər isə 34,8 %-ni təş­kil et­di. Bu si­ya­sət məq­səd­yön­lü şə­kil­də da­vam et­di­ril­mə­yə baş­la­dı. XIX əs­rin 80-ci il­lə­rin­də Şu­şa qə­za­sın­da əha­li­nin mil­li tər­ki­bin­də azər­bay­can­lı­lar 41,5 % er­mə­ni­lər isə 58,2 % ol­du. Ru­si­ya­da əha­li­nin 1897-ci il si­ya­hı­ya alın­ma­sı­na gö­rə, bu rə­qəm­lər 45 və 53 %, 1917-ci il­də isə 40,2 və 52,3 % ol­muş­du. 1918-1920-ci il­lər­də Er­mə­nis­tan Res­pub­li­ka­sı­nın tö­rət­dik­lə­ri azər­bay­can­lı qır­ğın­la­rı Qa­ra­ba­ğı da əha­tə et­miş­di.

1923-cü il­də Dağ­lıq Qa­ra­bağ Mux­tar Res­pub­li­ka­sı­nı təş­kil edər­kən ta­ri­xi əda­lət­siz­li­yə yol ve­ril­di, Qa­ra­ba­ğın dağ­lıq və aran his­sə­si sü­ni şə­kil­də bir-bi­rin­dən ay­rıl­dı, er­mə­ni əha­li­si­nin kon­so­li­da­si­ya­sı üçün əl­ve­riş­li şə­ra­it ya­ra­dıl­dı, azər­bay­can­lı­la­rın de­moq­ra­fik möv­qe­yi­nə cid­di zər­bə vu­rul­du.

1926, 1959, 1970, 1979-cu il­lər­də ke­çi­ril­miş si­ya­hı­ya­al­ma­la­ra gö­rə, DQMV-nin azər­bay­can­lı və er­mə­ni əha­li­si mü­va­fiq ola­raq 10,1 və 89,1 %; 13,8 və 84,4 %; 18,1 və 80,5 %; 23,0 və 75,9 % olub.

Dağ­lıq Qa­ra­bağ er­mə­ni­lə­ri 1978-ci il­də bu­ra­ya kö­çü­rül­mə­lə­ri­nin 150 il­li­yi­ni qeyd edib, bu mü­na­si­bət­lə  Mar­da­kert-Ağ­də­rə ra­yo­nu­nun Ma­ra­ğa­şen-Le­ni­na­van kən­din­də xü­su­si abi­də qoy­muş­lar. Bu abi­də er­mə­ni­lə­rin bu əra­zi­lə­rə kö­çü­rül­mə­si­nin 150 il­li­yi­nə həsr edil­miş­di. Son­ra o abi­də­ni də yo­xa çı­xar­dı­lar.

Er­mə­ni­lə­rin kö­çü­rül­mə­si, qeyd edil­di­yi ki­mi, həm Ru­si­ya­nın, həm də Er­mə­nis­ta­nın si­ya­si mə­na­fe­lə­ri ilə bağ­lı olub. Onu da qeyd edək ki, iq­ti­sa­di mə­na­fe ilə bağ­lı olan mə­sə­lə­lər­də çox pər­gar olan er­mə­ni­lər bu si­ya­si oyun­la­rın acı­na­caq­lı nə­ti­cə­lə­rin­dən dərs ala bil­mə­di, Ru­si­ya və Er­mə­nis­tan li­der­lə­ri­nin on­lar üçün mü­əy­yən et­di­yi fit­nə və xə­ya­nət ro­lu­nu hə­mi­şə can­la-baş­la və aman­sız­lıq­la ye­ri­nə ye­tir­mək­də da­vam et­di, hər də­fə də bu əməl­lə­rin qa­nu­na­uy­ğun nə­ti­cə­si ki­mi mil­li məğ­lu­biy­yət və fa­ciə­yə dü­çar olub­lar. Bu fit­nə­kar­lı­ğın baş­lı­ca ob­yek­ti olan Tür­ki­yə və Azər­bay­can mü­əy­yən çə­tin­lik­lə­rə bax­ma­ya­raq, hə­mi­şə bu im­ta­han­dan uğur­la çı­xıb. Hə­mi­şə sülh və əmi­na­man­lı­ğın tə­rə­fin­də olan Tür­ki­yə və Azər­bay­can xal­qı er­mə­ni fit­nə­kar­lı­ğı­na qar­şı qar­daş möv­qe­yi gös­tə­rə bi­lib".

İra­də SA­RI­YE­VA