Mu­ğam sə­nə­ti ilə azər­bay­can­çı­lı­ğın vəh­də­ti...

Azər­bay­can­çı­lı­ğın bi­zə ver­di­yi töh­fə, bi­zim azər­bay­can­çı­lı­ğa gös­tər­di­yi­miz xid­mət za­man­la özü­nün yük­sək həd­di­nə ça­ta­caq. Azər­bay­can­çı­lıq ide­o­lo­gi­ya­sı de­yən­də bu an­caq bir-iki te­zis­lə, ba­xış bu­ca­ğı ilə məh­dud­laş­mır. Bu bö­yük coğ­ra­fi­ya­nı əha­tə edən hu­ma­nist bir ide­o­lo­gi­ya­dır. Azər­bay­can­çı­lı­ğı mi­nil­lər, yü­zil­lər bo­yu ya­şa­dan, təb­liğ edən, nə­sil­lər­dən- nə­sil­lə­rə ötü­rən xalq mu­si­qi­si bu sa­hə­də bö­yük ro­la ma­lik­dir. Mu­si­qi ta­ri­xi­mi­zi, aşıq sə­nə­ti və mu­ğam sə­nə­ti sə­hi­fə­lə­ri­ni araş­dı­ran­da bu­ra­da azər­bay­can­çı­lı­ğın, onun da­şı­dı­ğı xəl­qi prin­sip­lə­rin şa­hi­di olu­ruq. Azər­bay­can­çı­lıq dün­ya­ya si­ra­yət edən bir ide­o­lo­gi­ya­dır və dün­ya­da 50 mil­yon­dan ar­tıq in­san bu ide­o­lo­gi­ya­ya xid­mət edir. 

Azər­bay­can mu­ğa­mı bu gün dün­ya­da çox məş­hur­dur, se­vi­lir, ge­niş sə­viy­yə­də təb­liğ, təş­viq edi­lir.

Vax­ti­lə Azər­bay­can döv­lə­ti­nin qu­ru­cu­su, Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın sa­biq pre­zi­den­ti mər­hum Hey­dər Əli­yev de­yir­di: "Bi­zim xal­qı­mı­zın bö­yük mu­si­qi mə­də­niy­yə­ti ta­ri­xi var. Azər­bay­can xal­qı­nın qə­dim dövrlər­dən in­di­yə qə­dər ya­şa­yan xalq mu­si­qi­si, xalq mah­nı­la­rı, Azər­bay­can mu­ğam­la­rı mil­li sər­və­ti­miz­dir".

Ekspertlər qeyd edir ki, qüd­rət­li söz, hə­qi­qi po­e­zi­ya, sö­zün fəl­sə­fi də­rin­li­yi, şe­i­rin hey­rət­lən­dir­mək gü­cü Azər­bay­can mu­ğa­mı ilə vəh­dət­də ol­maq­la onu da­ha da röv­nəq­lən­di­rib. Əsrlər bo­yu us­tad xa­nən­də­lər söz üzə­rin­də sər­raf ki­mi dü­şü­nə­rək onun mə­na gö­zəl­li­yi­nə və axı­cı­lı­ğı­na xü­su­si diq­qət ye­tir­miş­lər. Ni­za­mi Gən­cə­vi, Mə­həm­məd Fü­zu­li, İma­dəd­din Nə­si­mi, Mol­la Pə­nah Va­qif, Se­yid Əzim Şir­va­ni, Xur­şid­ba­nu Na­tə­van, Əli­a­ğa Va­hid və baş­qa şa­ir­lə­ri­mi­zin qə­zəl­lə­ri üs­tün­də oxu­nan "Rast", "Şur", "Se­gah", "Ça­har­gah", "Ba­ya­tı-şi­raz", "Şüş­tər", "Hu­ma­yun", elə­cə də "Şah­naz", "Ma­hur-hin­di", "Ra­hab", "Hey­ra­tı", "Araz­ba­rı", "Si­ma­yi-şəms", "Mən­su­riy­yə", "Qa­ra­bağ şi­kəs­tə­si", "Kəs­mə şi­kəs­tə" və baş­qa mu­ğam­lar tü­kən­məz söz-sə­nət çeş­nə­si ki­mi mil­li mu­si­qi mə­də­niy­yə­ti­mi­zi zən­gin­ləş­di­rib.

Azər­bay­can mu­ğa­mı­nın ən mü­kəm­məl el­mi əsa­sı­nı XX əsrdə da­hi bəs­tə­kar Üze­yir Ha­cı­bə­yov qo­yub. Bu dövrdə mu­ğam Azər­bay­can bəs­tə­kar­la­rı­nın, şa­ir­lə­ri­nin il­ham mən­bə­yi ol­maq­la qiy­mət­li sə­nət əsər­lə­ri­nin mey­da­na gəl­mə­si­nə öz tə­si­ri­ni gös­tə­rib. Üze­yir Ha­cı­bə­yov, Müs­lüm Ma­qo­ma­yev, Qa­ra Qa­ra­yev, Fik­rət Əmi­rov, Ni­ya­zi, Sol­tan Ha­cı­bə­yov, Ca­han­gir Ca­han­gi­rov, Sü­ley­man Ələs­gə­rov, Va­sif Adı­gö­zə­lov və baş­qa­la­rı mu­ğam sə­nə­ti­nə əsas­la­na­raq qiy­mət­li sə­nət nü­mu­nə­lə­ri ya­rat­mış­lar. Azər­bay­can mu­si­qi­sin­də sim­fo­nik mu­ğam­la­rın ya­ran­ma­sı mu­ğam sə­nə­ti­nin rən­ga­rəngli­yi­ni, onun sər­həd­siz im­kan­la­rı­nın ge­niş ol­du­ğu­nu gös­tər­mək­də­dir. Fik­rət Əmi­ro­vun "Şur", "Gü­lüs­ta­ni-ba­ya­tı-şi­raz", Ni­ya­zi­nin "Rast", Sü­ley­man Ələs­gə­ro­vun "Ba­ya­tı-şi­raz" sim­fo­nik mu­ğam­la­rı, Va­sif Adı­gö­zə­lo­vun "Qa­ra­bağ şi­kəs­tə­si" ora­to­ri­ya­sı, Va­qif Mus­ta­fa­za­də­nin mu­ğam əsa­sın­da ifa et­di­yi əsər­lər, bəs­tə­lə­di­yi mu­si­qi­lər dün­ya­nın müx­tə­lif öl­kə­lə­rin­də din­lə­yi­ci­lə­ri va­leh edib.

Ötən əs­rin 70-ci il­lə­rin­də Azər­bay­can xal­qı­nın ümum­mil­li li­de­ri Hey­dər Əli­ye­vin rəh­bər­li­yi ilə mil­li də­yər­lə­ri­mi­zin ya­şa­dıl­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də hə­ya­ta ke­çi­ri­lən təd­bir­lər çər­çi­və­sin­də mu­ğam sə­nə­ti­miz də ye­ni in­ki­şaf mər­hə­lə­si­nə qə­dəm qoy­muş, mu­ğam ifa­çı­la­rı və bu sə­nə­ti ya­şa­dan­lar qay­ğı ilə əha­tə olun­muş­lar.

1971-ci il­də UNES­CO-nun 50 al­bom­dan iba­rət olan "Dün­ya ənə­nə­vi mu­si­qi­si­nin an­to­lo­gi­ya­sı" se­ri­ya­sı­na "Azər­bay­can mu­si­qi­si plas­tin­ka­sı" da da­xil edil­miş, 1975-ci il­də Azər­bay­can mu­ğam­la­rı "Mu­si­qi mən­bə­lə­ri" se­ri­ya­sın­da bu­ra­xı­lıb.

Müs­tə­qil­lik il­lə­rin­də də Azər­bay­can mu­si­qi­si­nin və mu­ğa­mı­nın in­ki­şa­fın­da ümum­mil­li li­der Hey­dər Əli­ye­vin müs­təs­na xid­mət­lə­ri olub. 2002-ci ilin no­yabr ayın­da UNES­CO tə­rə­fin­dən mu­ğam sə­nə­ti "Bə­şə­riy­yə­tin qey­ri-mad­di mə­də­ni ir­si rep­re­zen­ta­tiv si­ya­hı­sı"na da­xil edi­lib. Ulu ön­də­rin 2003-cü il 16 may ta­ri­xin­də im­za­la­dı­ğı "Azər­bay­can folklo­ru nü­mu­nə­lə­ri­nin hü­qu­qi qo­run­ma­sı haq­qın­da" Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Qa­nu­nu­na əsa­sən, mu­ğam-dəs­gah­lar, zərb mu­ğam­lar, təs­nif və rənglər də qo­ru­nan folklor nü­mu­nə­lə­ri si­ya­hı­sı­na sa­lı­nıb. Həm­çi­nin müx­tə­lif fes­ti­val­lar­da, bey­nəl­xalq mü­sa­bi­qə­lər­də, dün­ya­nın mö­tə­bər mə­də­niy­yət və mu­si­qi təd­bir­lə­rin­də Azər­bay­can mu­ğa­mı əzə­mət­lə səs­lə­nib. Bü­tün bun­lar son­ra­kı il­lər­də zən­gin mu­ğam sə­nə­ti­mi­zin in­ki­şa­fı və ta­nı­dıl­ma­sı ba­xı­mın­dan də­yər­li ənə­nə­nin əsa­sı­nı qo­yub.

Bu gün Azər­bay­can­da mu­ğam sə­nə­ti­nə, mu­si­qi­mi­zə də­rin mə­həb­bət və eh­ti­ram var. Onun qo­ru­nub sax­lan­ma­sı­na və təb­li­ği­nə xü­su­si diq­qət gös­tə­ri­lir. Öl­kə­miz­də elə bir mu­si­qi təd­bi­ri yox­dur ki, ora­da mu­ğam sə­da­sı eşi­dil­mə­sin. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti cə­nab İl­ham Əli­ye­vin Sə­rən­ca­mı ilə ya­ra­dı­lan və yük­sək sə­viy­yə­də in­şa olu­na­raq is­ti­fa­də­yə ve­ri­lən Bey­nəl­xalq Mu­ğam Mər­kə­zi qə­dim sə­nə­tə gös­tə­ri­lən diq­qət və qay­ğı­nın da­ha bir ifa­də­si­dir. Öl­kə baş­çı­sı de­yib: "Mu­ğam Azər­bay­ca­nın mil­li sər­və­ti­dir. Azər­bay­can xal­qı əsrlər bo­yu bu gö­zəl sə­nə­ti öz hə­ya­tın­da uca tut­muş­dur, öz qəl­bin­də sax­la­mış­dır. Nə­sil­dən-nəs­lə ke­çən mu­ğam sə­nə­ti bu gün də Azər­bay­can­da ya­şa­yır, qo­ru­nur, in­ki­şaf edir".

Mə­lum­dur ki, mu­ğam sə­nə­ti­nin qo­ru­nub sax­lan­ma­sı və ta­nı­dıl­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də Hey­dər Əli­yev Fon­du­nun pre­zi­den­ti Meh­ri­ban Əli­ye­va­nın rəh­bər­li­yi ilə hə­ya­ta ke­çi­ri­lən sil­si­lə təd­bir­lər müs­təs­na rol oy­na­yır. Son il­lər öl­kə­miz­də bir sı­ra iri­miq­yas­lı la­yi­hə­lər hə­ya­ta ke­çi­ri­lib, mu­ğam mü­sa­bi­qə­lə­ri təş­kil olu­nub, "Qa­ra­bağ xa­nən­də­lə­ri" al­bo­mu bu­ra­xı­lıb, "Mu­ğam" jur­na­lı, "Mu­ğam en­sik­lo­pe­di­ya­sı" nəşr edi­lib. Mu­ğa­ma da­ir ilk təd­ris və­sa­i­ti ki­mi 8 diskdən iba­rət "Azər­bay­can mu­ğa­mı" mul­ti­me­dia top­lu­su ha­zır­la­nıb. Azər­bay­can­da 2009-cu il­dən baş­la­ya­raq iki il­dən bir Bey­nəl­xalq Mu­ğam Fes­ti­va­lı və bu fes­ti­val çər­çi­və­sin­də Bey­nəl­xalq "Mu­ğam alə­mi" sim­po­zi­u­mu ke­çi­ri­lir.

Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sın­da da mu­ğam sə­nə­ti­nin ya­şa­dıl­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də ar­dı­cıl təd­bir­lər gö­rü­lür.

Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sı Mə­də­niy­yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi­nin yay­dı­ğı xə­bə­rə gö­rə, Nax­çı­van MR Ali Məc­li­si səd­ri­nin "Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sın­da xalq ya­ra­dı­cı­lı­ğı gün­lə­ri­nin ke­çi­ril­mə­si haq­qın­da" 2009-cu il 7 fev­ral ta­rix­li sə­rən­ca­mı­na əsa­sən, ke­çi­ri­lən xalq ya­ra­dı­cı­lı­ğı gün­lə­rin­də zən­gin folklor nü­mu­nə­lə­ri ilə ya­na­şı, mu­ğam­la­rı­mız da gənc nəs­lə aşı­la­nıb. Na­zir­li­yin press-re­li­zin­də qeyd edi­lir ki, 2012-ci ilin Mux­tar Res­pub­li­ka­mız­da "Mil­li də­yər­lər ili" elan olun­ma­sı isə mu­ğam mu­si­qi­si sa­hə­sin­də yad­da­qa­lan təd­bir­lər­lə əla­mət­dar olub. Hə­min il ke­çi­ri­lən "Mil­li də­yər­lə­ri­miz - mil­li sər­və­ti­miz" folklor və mu­ğam mü­sa­bi­qə­si ic­ti­ma­iy­yət tə­rə­fin­dən ma­raq­la qar­şı­la­nıb. 2013-cü il­də öl­kə­miz­də ke­çi­ri­lən "Mu­ğam mü­sa­bi­qə­si-2013" te­le­vi­zi­ya mü­sa­bi­qə­si­nin bir mər­hə­lə­si Nax­çı­van­da ke­çi­ri­lib, mü­sa­bi­qə­nin mün­sif­lər he­yə­ti­nin üzvlə­ri, ta­nın­mış mu­ğam us­tad­la­rı Nax­çı­van Döv­lət Uni­ver­si­te­tin­də ol­muş və us­tad dərslə­ri keç­miş­lər. Mux­tar Res­pub­li­ka­da son il­lər xalq mu­si­qi­mi­zin, mu­ğam­la­rı­mı­zın no­ta kö­çü­rül­mə­si ilə bağ­lı gö­rü­lən iş­lər də bu sa­hə­yə gös­tə­ri­lən diq­qət və qay­ğı­nın ifa­də­si­dir. Bu gün Nax­çı­van­da mu­ğam sə­nə­ti­nin öy­rə­nil­mə­si, təb­li­ği və təd­ri­si sa­hə­sin­də mü­hüm iş­lər hə­ya­ta ke­çi­ri­lir. Nax­çı­van Mu­si­qi Kol­le­cin­də, mu­si­qi mək­təb­lə­rin­də mu­ğam dərslə­ri təd­ris olu­nur, gənc mu­ğam ifa­çı­la­rı ye­tiş­di­ri­lir. Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sın­da fə­a­liy­yət gös­tə­rən mu­ğam us­tad­la­rı Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın və Nax­çı­van Mux­tar Res­pub­li­ka­sı­nın fəx­ri ad­la­rı­na, Pre­zi­dent tə­qa­ü­dü və mü­ka­fat­la­rı­na la­yiq gö­rül­müş­lər. Mu­si­qi­mi­zi və mu­ğam­la­rı­mı­zı ya­şa­dan sə­nət­kar­la­rı­mı­zın yu­bi­ley­lə­ri­nin qeyd olun­ma­sı da gö­zəl ənə­nə­yə çev­ri­lib.

Ta­rix­dən bəl­li­dir ki, mu­ğam sə­nə­ti Azər­bay­ca­nın pro­fes­si­o­nal mu­si­qi mə­də­niy­yə­ti­nin şi­fa­hi ir­si­nin mü­hüm qis­mi­ni təş­kil et­mək­lə, Azər­bay­can xal­qı­nın mə­də­ni ənə­nə­lə­rin­də və ta­ri­xin­də də­rin kök­lə­rə ma­lik­dir. Bu mə­də­ni ənə­nə­nin Azər­bay­can­da kök­lə­ri­nin ol­ma­sı öl­kə­də onun da­şı­yı­cı­la­rı­nın sa­yı, elə­cə də onun Azər­bay­can bəs­tə­kar­la­rı­nın, rəs­sam­la­rı­nın, hey­kəl­tə­raş­la­rı­nın və şa­ir­lə­ri­nin tü­kən­məz il­ham mən­bə­yi olan mil­li mə­də­niy­yət­də mü­hüm ro­lu ilə təs­diq­lə­nir. Bir sı­ra ümu­mi, bə­dii ciz­gi­lə­ri Azər­bay­can mu­ğa­mı­nı İran dəstgah­la­rı, öz­bək-ta­cik şaş­ma­kom­la­rı, uy­ğur mu­kam­la­rı, hind ra­qa­la­rı, ərəb nu­ba­la­rı, türk təq­sim­lə­ri ilə qo­hum­laş­dı­rır və bü­tün bun­lar Şərq mu­si­qi­si­nin ümu­mi-bə­dii ənə­nə­lə­ri­ni təş­kil edir. Bu­nun­la ya­na­şı, mu­ğam sə­nə­ti azər­bay­can­lı­lar tə­rə­fin­dən mil­li özü­nü­dərk və özü­nü ey­ni­ləş­dir­mə­nin əsa­sı­nı təş­kil edən baş­lı­ca mə­də­ni də­yər­lər­dən bi­ri ki­mi qav­ra­nı­lır. Təd­qi­qat­çı­lar ya­zır ki, bu sə­nət Azər­bay­can əra­zi­sin­də ya­şa­yan ta­lış­lar, dağ­lı yə­hu­di­lər, er­mə­ni­lər, ləz­gi­lər, gür­cü­lər, avar­lar ki­mi et­nik qrup­lar ara­sın­da da po­pul­yar­dır.

Təd­qi­qat­çı­lar qeyd edir ki, həm mil­li mə­də­niy­yət üçün, həm də bü­tün bə­şə­riy­yə­tin mə­də­niy­yə­ti üçün Azər­bay­can mu­ğa­mı­nın bə­dii də­yə­ri, onun yük­sək mə­na­lı­lı­ğı­nın 2003-cü il­də UNES­CO ki­mi nü­fuz­lu bey­nəl­xalq tə­si­sat tə­rə­fin­dən eti­raf olun­ma­sı bi­zim na­i­liy­yə­ti­miz, azər­bay­can­çı­lı­ğın uğu­ru­dur.

Alim­lər ya­zır ki, Azər­bay­can mu­si­qi­sin­də "mu­ğam" ter­mi­ni ey­ni za­man­da lad, me­lo­di­ya və janr ka­te­qo­ri­ya­la­rı­nı bil­di­rir. Bu ter­min lad mə­na­sın­da azı yed­di yü­zil­dir  möv­cud­dur. Ya­zı­lan­la­ra gö­rə, XIV yü­zil­də ya­şa­mış gör­kəm­li Azər­bay­can mu­si­qi nə­zə­riy­yə­çi­si, ifa­çı­sı və bəs­tə­ka­rı olan Əb­dül­qa­dir Ma­ra­ğa­i­nin ri­sa­lə­sin­də o, or­ta əsrlər­də Ya­xın və Or­ta Şərq mu­si­qi­sin­də ge­niş ya­yıl­mış 12 əsas la­da (Bu­sə­lik, Nə­va, Üş­şaq, Rast, İraq, İs­fa­han, Zi­raf­kənd, Bo­zurq, Rə­ha­vi, Hü­sey­ni və Hi­caz) mü­na­si­bət­də tət­biq edi­lir. Mə­lu­mat­la­ra gö­rə, ha­zır­da Azər­bay­can mu­si­qi­sin­də tək­cə yed­di əsas la­dı (Rast, Şur, Se­gah, Ça­har­gah, Ba­ya­tı-Şi­raz, Hu­ma­yun, Şüş­tər) de­yil, həm də çox­say­lı to­nal va­ri­antla­rı (Ma­hur, Dü­gah, Ba­ya­tı-Qa­car, Xa­ric Se­gah, Or­ta Se­gah, Mir­zə Hü­seyn Se­ga­hı, Ye­tim Se­gah və s.) da mu­ğam ad­lan­dı­rır­lar. Mu­ğam ter­mi­ni ge­niş mə­na­da, elə­cə də baş­lı­ca lad­la­rın şö­bə­lə­ri­nə də aid edil­mək­lə, on­la­rı da ümu­mi­lik­də lad ki­mi əks et­di­rir.

Təd­qi­qat­çı­lar vur­ğu­la­yır ki, Azər­bay­ca­nın çağ­daş mu­si­qi mə­i­şə­tin­də ha­be­lə sər­bəst vəznli me­lo­di­ya­la­rı da "mu­ğam" ad­lan­dı­rır­lar. Hər­çənd ənə­nə­vi mu­ğam re­per­tu­a­rı müx­tə­lif tip­lə­ri - mü­əy­yən vəz­ni ol­ma­yan impro­vi­za­si­ya xa­rak­ter­li me­lo­di­ya­la­rı ("bəhrsiz ha­va"), takt vəz­ni ilə me­lo­di­ya­lar ("bəhrli ha­va") və qa­rı­şıq vəznli me­lo­di­ya­la­rı ("qa­rı­şıq bəhrli ha­va") özün­də bir­ləş­dir­sə də, mu­si­qi­çi­dən mu­ğam ifa et­mə­si xa­hiş olu­nan­da is­tis­na­sız ola­raq "bəhrsiz ha­va" nə­zər­də tu­tu­lur. Ge­niş ya­yıl­mış fik­rə gö­rə, mu­ğa­mın me­lo­dik üs­lu­bu öz kök­lə­ri ilə Qu­ra­nın ənə­nə­vi oxu­nu­şu­na ge­dir, la­kin bə­zi alim­lər bu­nun mən­şə­yi­ni Aves­ta­nın himn ənə­nə­lə­rin­də gö­rür. Bu iki nöq­te­yi-nə­zər mu­ğam me­lo­dik üs­lu­bu­nun mən­şə­yi­ni mü­əy­yən et­mək­də ha­ça­lan­sa da, öz mən­şə­yi­nə gö­rə sak­ral tə­za­hür ki­mi qiy­mət­lən­dir­mə­də üst-üs­tə dü­şür.

Mu­ğam Azər­bay­ca­nın ənə­nə­vi mu­si­qi­si­nin ən iri jan­rı­nın ümu­mi adı­dır, mu­ğam for­ma­la­rı­nın bü­tün növ­lə­ri­nə şa­mil olu­nur, hər­çənd on­lar­dan hər bi­ri­nin öz ay­rı­ca adı möv­cud­dur. Bu jan­rı təm­sil edən baş­lı­ca mu­si­qi for­ma­la­rı - dəstgah (vo­kal-instru­men­tal və ya sırf instru­men­tal növ­lər), mu­ğam (vo­kal-instru­men­tal, so­lo-instru­men­tal və so­lo-vo­kal növ­lə­ri) və zər­bi-mu­ğam­dır.

Təd­qi­qat­çı­lar ya­zır ki, Azər­bay­can mu­si­qi­sin­də möv­cud olan bü­tün mu­ğam for­ma­la­rı ara­sın­da öz miq­ya­sı­na və bə­dii ide­ya­sı­na gö­rə ən bö­yü­yü dəstgah­dır.

Ya­zı­lan­la­ra gö­rə, vo­kal-instru­men­tal dəstgah­lar (dəstga­hın ən er­kən nö­vü) Azər­bay­can­da XIX yü­zil­də əsa­sən Şu­şa, Şa­ma­xı, Ba­kı, Gən­cə, Lən­kə­ran, Şə­ki şə­hər­lə­rin­də ge­niş ya­yı­lıb. Dəstgah­lar özü­nün ilk el­mi təs­vi­ri­ni Azər­bay­can ali­mi Mir Möh­sün Nəv­vab Qa­ra­ba­ği­nin "Vü­zuh ül-ər­qam" (1884) ri­sa­lə­sin­də ta­pıb. Bu­na bax­ma­ya­raq, dəstgah­lar XX yü­zi­lin 20-ci il­lə­ri­nə­dək sa­bit for­ma prin­sip­lə­ri­nə ma­lik ol­ma­mış­lar. Ey­ni bir dəstgah Qa­ra­bağ, Ba­kı və Şa­ma­xı mu­ğam ifa­çı­lı­ğı mək­tə­bi­nin ver­si­ya­la­rın­da fərqli şə­kil­lər­də ifa olu­na bi­lər­di.

Ya­zı­lan­la­ra gö­rə, 1922-ci il­də mu­ğa­mın təd­ri­si Ba­kı­da açıl­mış ilk Av­ro­pa tip­li mu­si­qi təd­ris mü­əs­si­sə­si­nin dərs proq­ra­mı­na da­xil edi­lib. Təd­ris proq­ra­mı­nın tər­ti­bi son­da Azər­bay­can dəstgah­la­rı­nın struk­tu­run­da xey­li is­la­hat­la­ra və ənə­nə­vi mə­həl­li mək­təb­lə­rin nis­bi uni­fi­ka­si­ya­sı­na gə­ti­rib çı­xar­dı. Üze­yir Ha­cı­bə­yo­vun (1885-1948) gös­tə­ri­şi­nə əsa­sən, o vax­tın ən nü­fuz­lu mu­si­qi­çi­lər qru­pu (Mir­zə Fə­rəc Rza­yev, Mir­zə Man­sur Man­su­rov, Əh­məd xan Ba­kı­xa­nov, Ar­sen Ya­ra­mı­şev, Se­yid Şu­şinski, Zül­fi Adı­gö­zə­lov) dəstgah­la­rın ix­ti­sar edil­miş təd­ris ver­si­ya­la­rı­nı iş­lə­yib ha­zır­la­dı­lar. Ke­çən əs­rin 20-ci və 30-cu il­lə­rin­də təd­ris ver­si­ya­la­rı ilə ya­na­şı ola­raq, bö­yük sə­nət­kar­la­rın - o vax­tın us­tad­la­rı­nın ge­niş­lən­di­ril­miş ver­si­ya­la­rı da möv­cud­lu­ğu­nu da­vam et­di­rir­di. La­kin son­ra­lar ix­ti­sar edil­miş ver­si­ya­la­rın ifa­sı kon­sert təc­rü­bə­sin­də, ra­dio çı­xış­lar­da, qram­mo­fon ya­zı­la­rın­da da möv­qe­yi­ni möh­kəm­lət­mə­yə baş­la­dı. Mu­ğam­şü­nas­lar ya­zır ki, XX yü­zi­lin bi­rin­ci onil­lik­lə­rin­də Azər­bay­can dəstgah­la­rı­nın tər­ki­bin­də ifa olu­nan bir çox me­lo­di­ya­lar 60-70-ci il­lər­də ar­tıq unu­dul­muş­du...

İra­də SA­RI­YE­VA

Ya­zı Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti ya­nın­da Küt­lə­vi İn­for­ma­si­ya Va­si­tə­lə­ri­nin İn­ki­şa­fı­na Döv­lət Dəs­tə­yi Fon­du­nun ma­liy­yə dəs­tə­yi­lə çap olu­nur.